Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2010, Blaðsíða 15

mannkynbótastefnunni (unnur B. karlsdóttir,
1998). málflutningur þessara manna varð til
þess að árið 1938 voru samþykkt lög á alþingi
um ófrjósemis aðgerðir (Lög um að heimila í
viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í
veg fyrir, að það auki kyn sitt nr. 16/1938).
árið 2002 kom út skýrsla um ófrjósemis að -
gerðir á gildistíma laganna frá 1938 en þau
voru í gildi til ársins 1975. í henni kemur meðal
annars fram að andlegur vanþroski var skráður
meginástæða í 101 tilviki en árið 1968 voru
samkvæmt heilbrigðisskýrslum skráðir 597
,,fávitar“ á íslandi (margrét margeirsdóttir,
2001). ekki eru til neinar opinberar heimildir
um ófrjósemisaðgerðir á íslandi eftir að lögin
féllu úr gildi árið 1975 en í þeirri rannsókn sem
hér er greint frá kemur fram að fjórar konur af
þeim fimm sem tóku þátt í rannsókninni gengust
undir ófrjósemisaðgerðir, þar af tvær eftir 1975
(guðrún V. stefánsdóttir, 2008).
Fram til ársins 1936 voru ekki í gildi sér -
stök lög um þjónustu við fólk með þroska -
hömlun hér á landi, en víða í vestrænum löndum
varð slík lagasetning að veruleika í upphafi 20.
aldar. í bókinni Haltur ríður hrossi bendir Dóra
s. Bjarnason (1989) á að saga fatlaðs fólks á
íslandi sé keimlík sögu þessa hóps á Vestur -
löndum. Þó telur hún að ýmis sértæk úrræði
hafi verið seinna á ferð hér á landi. norska
fræðikonan Berit Johnsen (2001) telur að þau
viðhorf almennings sem birtast í evrópskri og
norrænni sögu beri vott um vantraust, ótta og
fordóma í garð fólks með þroskahömlun. Þó
megi einnig greina verndunarsjónarmið.
árið 1930 hóf sesselja sigmundsdóttir að
reisa heimili fyrir munaðarlaus börn að sól -
heimum í grímsnesi. Heimilið var í upphafi
ekki ætlað fólki með þroskahömlun en ári síðar,
eða 1931, fluttu fyrstu „fávitarnir“ á heimilið
(margrét margeirsdóttir, 2001). sólheimar var
fyrsta stofnunin á íslandi sem vistaði fólk með
þroskahömlun en til að byrja með var um börn
að ræða. í kjölfar þess hófst umræða á alþingi
um þjónustu við þennan hóp og voru fyrstu
lögin sem sett voru um þjónustu við „fávita“,
lög um fávitahæli (nr. 18), samþykkt á alþingi
árið 1936. Lögin gerðu eingöngu ráð fyrir
þjónustu á svokölluð um fávitahælum en þau
skyldu vera í aðgreindum deildum fyrir konur,
karla og börn. í frumvarpinu var gert ráð fyrir
að fávitahæli skyldu staðsett fyrir utan bæjar -
mörk. í greinargerð með frumvarpinu segir:
Til skamms tíma þótti sjálfsagt að hafa fá -
vitahæli karla og kvenna sem fjærst hvort öðru,
þar eð fávizka vanvita og hálfvita er harla oft
arfgeng, og hverju þjóðfélagi tjón að þeirri
fjölgun. en nú þykir minni ástæða til þess, þar
eð víða er farið að gera fávita ófrjóa og hjálpa
þeim fávitum með læknis aðgerð, sem þjást af
óeðlilega áköfum kyn hvötum (Frumvarp til
laga um fávitahæli, þingskjal nr. 138/1935).
Þessi tilvísun ber þess glöggt merki að lögin
voru undir áhrifum mannkynbótastefnu en jafn -
framt má greina sterk áhrif læknisfræðinnar. í
lögunum er kveðið á um að ráðherra skipi
þriggja manna eftirlitsnefnd með fávitahælunum
og að formaður nefndarinnar sé læknir, „sér -
fróð ur um mein fávita“ eins og það er orðað í
lög unum. Þarna kemur fram það sjónarmið að
„fávitaháttur“ sé sjúkdómur og því voru læknar
og annað heilbrigðisstarfsfólk talið hæfast til að
ákveða með hvaða hætti þjónustan skyldi vera.
Þó að í lögum um fávitahæli (1936) megi
greina afar neikvæð viðhorf í garð fólks með
þroskahömlun má benda á að á þessum tíma
bjó fólkið oft við ömurlegar aðstæður í samfé -
laginu (gísli ágúst gunnlaugsson, 1982). Fyrir
suma voru stofnanirnar því ákveðin lausn og
athvarf. í lögunum má jafnframt finna nokkur
dæmi um mannúðarsjónarmið, sérstaklega
þegar fjallað er um þá sem ekkert gátu lært eða
unnið en þeim „bar að mæta með nærgætni og
aðhlynningu“ (sbr. 4. gr.).
Þótt lögunum væri ætlað að bæta aðhlynn -
ingu „fávita“ átti öll þjónusta við þá að fara fram
innan veggja stofnunarinnar. Lögin um fá vitahæli
marka því upphaf þeirrar stefnu að veita ein -
göngu þjónustu á sólarhringsstofnunum og í
kjölfar þeirra hófst uppbygging slíkra stofn ana á
íslandi. Þrátt fyrir þessa stefnu bjuggu margir
heima hjá fjölskyldum sínum og þar sem um
enga félagslega þjónustu var að ræða voru for -
eldr ar oft í þeirri aðstöðu að verða að annast
börn sín og síðan fullorðið fólk án nokk urs stuðn -
ings frá samfélaginu (margrét mar geirs dóttir,
2001). á þessum tíma heyrði til und antekninga
að börn með þroskahömlun hefðu aðgang að
dagvistunarstofnunum og grunnskólum landsins.
Þó að raddir mannkynbótasinna og lækna
15Raddir fólks með þroskahömlun
Tímarit um menntarannsóknir, 7. árgangur 2010
Tímarit um menntarannsóknir_Layout 1 1/17/11 5:18 PM Page 15