Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2010, Síða 30

sé ætlað að auka framboð mennt unar, önnur að
tryggja fjölbreytni og loks þau rök sem oft eru
notuð í evrópskri umræðu að tilvist þeirra eigi
að auka samkeppni og þannig tryggja gæði. Það
má hugsa sér einhver þessara raka eða sambland
þeirra. Það er erfitt að taka afstöðu til mikilvægis
þess að taka upp einka rekstur nema með tilvísun
í rök af þessu tagi. á norðurlöndunum hafa
tvenn síðarnefndu rökin helst verið notuð.
spurningin um skólagjöld er iðulega tengd
umræðu um einkarekstur, en það er misskiln -
ingur að okkar mati. ríki sem reka opinbera
háskóla krefjast sum skólagjalda, sbr. bresk
stjórnvöld. rétt lætingin er sú að þar sem mennt -
unin sem nemendur afla sér telst að hluta til
einkagæði eigi viðkomandi að greiða fyrir þau.
Það sama gildir, að breyttu breytanda, um ýmis
þjónustugjöld í velferðar kerfinu; þeirra er krafist
þótt um opinbera þjónustu sé að ræða.
enn eitt efni sem kemur til umræðu og
tengist rekstrarforminu er það grundvallaratriði
hvort eðlilegt sé að ríkið leggi fé samkvæmt
samningi til einkastofnana sem eru að öðru leyti
reknar til hliðar við opinberar stofnanir, en utan
reglu verks þeirra. Þetta vekur einmitt upp
spurn ingar um regluumgjörð einkarekinna
stofn ana; þ.e. hver munurinn sé á þeim og
opinberum stofnunum hvað þetta varðar.
geiger (1985) nefnir gæði sem ein rök fyrir
einkaskólum. Tilvist einkaskólanna auki sam -
keppni sem leiði til betri menntunar. Vand inn
hér er tvíþættur. annars vegar hefur reynst erfitt
að mæla áhrif samkeppninnar eða rekstrar -
formsins. Beneviste, Carnoy og rothstein
(2003) færa fram skýr rök fyrir því að rekstr ar -
form skóla skýri lítið af þeim mun sem hægt er
að sýna fram á í frammistöðu skóla en auk þess
er gæðahugtakið margslungið (Jón Torfi Jónas -
son, 2008; Jón Torfi Jónasson og gyða Jóhanns -
dóttir, 2008). Þótt gæði eigi formlega heima í
þessari umræðu er fátt sem bendir til þess að þau
komi mikið við sögu þegar gera þarf upp á milli
einkarekinna skóla og opinberra skóla.
Það er ljóst að háskólum er ætlað að leika
stórt hlutverk í efnahagsþróun flestra landa og
þá finnst sumum blasa við að það þurfi að breyta
bæði hlutverki þeirra og starfsháttum, sbr.
hugmyndir Burton Clark (1998), og þá jafnvel
að breyta rekstrarforminu. Við teljum að breytt
hlutverk sé í sjálfu sér ekki bundið rekstr ar formi,
en er iðulega tengt saman. Það er m.a. gert með
þeim rökum að eigi há skóli að vera hið fram -
sækna hagræna afl sem honum ber verði hann
að vera kvikari og hömlu lausari í aðgerðum
sínum en opinberir háskólar eru venjulega. Þess
vegna verði að breyta stjórn kerfi hans og besta
leiðin sé að breyta rekstrar forminu til þess að ná
þessu mark miði. Þannig er rekstrarform og
stjórn skipun háskóla tengd saman.
mikilvæg rök fyrir því að flytja háskóla yfir
í einkarekstrarform eru þau að þeir verði að hafa
meira olnbogarými í starfsemi sinni en gildir um
opinberar stofnanir, sbr. umfjöllun Wright og
Örberg (2008). Þeir eigi a) aðeins að þurfa að
lúta gæðaeftirliti markaðarins (sam keppn innar),
b) að geta skilgreint hlutverk sitt sjálfir og lagt
sínar eigin áherslur, c) að skil greina sitt eigið
stjórnkerfi, d) ekki að þurfa að lúta öðrum reglum
um fjárreiður eða vinnu markað en almennt gerist
í atvinnulífinu (losni undan reglubyrði sem gildir
um opinbera starfs menn og fjármál), e) að hafa
yfirráð yfir fast eignum sínum og f) að fá samt
sem áður fram lag frá hinu opinbera (þótt sú krafa
sé ekki almennt uppi).
Hér hefur verið rakið hve mörg ólík atriði
koma við sögu þegar rætt er hvert rekstrarform
háskóla eigi að vera. sum af þessum rökum
eiga við en önnur ekki og sum þeirra eru á gráu
svæði. en í ljósi þessara röksemda allra er
mikil vægt að gera sér grein fyrir því hver
munurinn er á rekstrar formi háskóla bæði hér á
landi og í þeim löndum sem við íslendingar
berum okkur oft saman við. í þessari rannsókn
berum við okkur saman við noreg og Dan -
mörku, bæði vegna þess að gögn um málefni
háskóla þessara landa eru aðgengileg og vegna
þess að þar hefur farið fram opinber umræða
um þessi mál á undanförnum árum. með því
vinnst tvennt. annars vegar að skýra merking -
una að baki þeirra hugtaka sem eru notuð og
hins vegar er auðveldara að meta hver af þeim
rökum eða umræðustefjum sem hafa verið rakin
hér eiga í raun við þegar ræddir eru kostir eða
gallar tiltekins fyrirkomulags.
Það þótti því áhugavert að kanna hvað greindi
íslenska einkaháskóla frá opinberum háskólum
og jafnframt að leggja mat á það í hvaða skilningi
sumir skólar í þessum löndum hefðu verið fluttir
af sviði opinbers rekstrar yfir í einkageirann.
rannsóknin var framkvæmd vorið 2009.
30 Gyða Jóhannsdóttir og Jón Torfi Jónasson
Tímarit um menntarannsóknir, 7. árgangur 2010
Tímarit um menntarannsóknir_Layout 1 1/17/11 5:18 PM Page 30