Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2010, Page 16

hafi verið ríkjandi í lögunum um fávitahæli má
líka sjá dæmi um uppeldisleg viðhorf. í greinar -
gerð með lögunum var fjallað um mikilvægi
menntunar og áhersla lögð á að lögleiða skóla -
skyldu. rökstuðningur fyrir því var eftirfarandi:
margoft vilja foreldrar vanvita og hálfvita ekki
senda þá frá sér, þótt góður fávitaskóli sé þeim
opinn, og lítið er hirt um að senda þá, sem
engan eiga að, og læra svo þessi börn ekkert,
nema ef til vill einhverja ósiði. Því ber nauðsyn
til að þau verði skólaskyld að lögum sem önnur
börn, þegar nógu stór skóli eða skólar eru til
handa öllum (Frum varp til laga um fávitahæli,
þingskjal nr.138/ 1935).
Þrátt fyrir neikvæðan tón í lýsingum á
börnunum koma fram í lögunum um fávitahæli
skýr ákvæði um kennslu og uppeldi sem einn
þátt í starfsemi stofnana ásamt aðhlynningu og
gæslu. árið 1907 voru sett lög um almenna
skólaskyldu hérlendis og tóku þau til 10-14 ára
barna. Lögin náðu þó ekki til barna með þroska -
hömlun. Það var ekki fyrr en með fræðslulög -
unum 1946 sem gert var ráð fyrir einhverri
þjónustu við börn sem áttu erfitt með nám. með
fræðslulögunum varð menntun allra íslenskra
barna lögboðin þó svo að almennir grunnskólar
væru ekki skyldugir til að sjá um menntun
þeirra allra. samkvæmt lögunum höfðu undan -
þágu: ,,börn sem að dómi hlutaðeigandi kenn -
ara, skólastjóra og skólalæknis skortir hæfileika
til þess að stunda nám í almennum barna -
skóla“(sbr. 5. gr.). í lögunum segir einnig:
„Þeim börnum sem um getur skal séð fyrir vist
í skóla eða stofnun sem veitir þeim uppeldi og
fræðslu við þeirra hæfi“ (Lög um fræðslu barna
nr. 34/1946). Þó að menntun allra barna væri
lögboðin höfðu skólayfirvöld vald til þess að
vísa börnum frá vegna áðurnefndra ákvæða og
jafnvel ganga í að útvega vistun á sólar hrings -
stofnunum. árið 1974 voru samþykkt ný lög
um grunnskóla (nr. 63/1974). Þar kemur fram
að fötluð börn, meðal annars með þroska -
hömlun, skuli fá kennslu við hæfi (margrét
margeirsdóttir, 2001). Þar var þó sérstaklega
tekið fram að gera skyldi ráð fyrir að tveir
hópar, þ.e. sjúklingar og ,,þroskaheftir“, hlytu
menntun sína á sérstofnunum.
eins og áður segir gerðu lög um fávitahæli
(1936) ráð fyrir uppeldis- og kennsluhlutverki
stofnana en svo virðist sem stofnanirnar hafi
ekki nema að takmörkuðu leyti sinnt þessari
skyldu sinni fyrr en eftir að reglugerð um
sérkennslu (nr. 270/1977) var komið á og hinir
svonefndu þjálfunarskólar, sem meðal annars
voru starfræktir innan veggja stofnana, fengu
fjárhagslegan grundvöll til að sinna hlutverki
sínu (Jón Torfi Jónasson, 2008). af þessu má
ráða að hugmyndin um stofnanavæðingu hafi
verið afar sterk en lög um fávitastofnanir (nr.
53/1967), sem tóku við af lögum um fávitahæli
frá 1936, gerðu ráð fyrir að ein stofnun, kópa -
vogshæli, væri aðalstofnun ríkisins sem hefði
víðtækt hlutverk í þjónustu við ,,fávita“ og
sameinaði þar hjúkrun, þjálfun, kennslu og
atvinnu. Lögin um fávitastofnanir voru í gildi
til ársins 1979. Þá tóku við lög um aðstoð við
þroskahefta (nr. 47) en með þeim urðu tímamót
í þjónustu við fólk með þroskahömlun og
fjölskyldur þeirra. í fyrsta sinn í íslenskri sögu
var gert ráð fyrir að þessi hópur ætti rétt á
þjónustu úti í samfélaginu.
Frá upphafi aldarinnar og fram yfir hana
miðja voru raddir mannkynbótasinna, lækna og
sérfræðinga ríkjandi í rannsóknum og skrifum
sem beindust að fólki með þroskahömlun. Tvö
meginsjónarmið komu aðallega fram. annars
vegar hin læknisfræðilega sýn sem setti fólk
með þroskahömlun í hlutverk hins þögla og
óvirka fórnarlambs og taldi það í þörf fyrir
umönnun, meðaumkun, vernd og gæsku annarra
(atkinson og Walmsley, 1999). Hins vegar það
sjónarmið að vernda þyrfti samfélagið fyrir hinu
óæskilega fólki. að baki bjó sú skoðun manna
að fólk með þroskahömlun væri ógn við sam -
félagið, afbrigðilegt og líklegt til að við halda
lélegum kynstofni (margrét margeirsdóttir,
2001). Þessi viðhorf höfðu því mikil áhrif á
upp vaxtarárum fólksins í rannsókn minni og
urðu til þess að mörg þeirra ólust upp á stofn -
unum.
aðferðafræði og framkvæmd rannsóknar
rannsóknin sem hér er til umfjöllunar var gerð á
árunum 2003 – 2008. Hún er byggð á hefðum
ævisögulegra lífssöguaðferða en Creswell (1998)
skilgreinir slíkar aðferðir sem eina af megin -
hefðum eigindlegra rannsókna. Hér er að miklu
leyti sótt í aðferðafræðilegan grunn eigindlegra
16 Guðrún V. Stefánsdóttir
Tímarit um menntarannsóknir, 7. árgangur 2010
Tímarit um menntarannsóknir_Layout 1 1/17/11 5:18 PM Page 16