Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2012, Page 30

30
til eigin arfs, hefðar og sögu sem á stundum er raunar fremur ímynduð eða
hagrædd saga en að hún sé reist á viðtekinni kirkjusögulegri þekkingu.
Hér hefur verið litið svo á að við upphaf 20. aldar hafi þjóðkirkjan
hafnað í krísu sem fólst í því að ný heimsmynd, mannskilningur og sam-
félagssýn er byggði á raunhyggju af ýmsu tagi ruddi sér til rúms meðal
þjóðarinnar. Forystusveit í liði kirkjunnar leitaðist við að mæta þessum
aðstæðum með aðlögun og beitti til þess viðhorfum og aðferðum aldamóta-
guðfræði og spíritisma. Færa má rök að því að þessi tilraun hafi haft
jákvæð áhrif er komi fram í því að Íslendingar virðast óvenju trúhneigð
þjóð en að þeir trúi þó í ríkum mæli eftir sínu eigin höfði. Hér hefur hug-
arfarið því ekki „sekúlaríserast“ í sama mæli og víða gerðist erlendis þótt
sterk einstaklingshyggja ryddi sér hér til rúms. Fyrrnefndar stefnur virðast
því hafa styrkt samstöðu kirkju og þjóðar og dregið úr spennu á því sviði.
Á hinn bóginn leiddu þær til spennu innan þjóðkirkjunnar þar sem áhang-
endur hefðbundnari guðfræði mættu nýjungunum með gagnrýni. Í kjölfar
síðari heimsstyrjaldarinnar höfðu aðstæður breyst. Tvísýn staða heims-
mála í upphafi kalda stríðsins skapaði krísu sem einnig mæddi á íslensku
þjóðkirkjunni. Að þessu sinni sigraði þjóðernisleg söguhyggja innan kirkj-
unnar. Þar sem sambærileg sjónarmið voru virk í samfélagsumræðunni,
ekki síst á vinstri væng stjórnmálanna og eru það jafnvel enn, leiddi þessi
söguhyggja kirkjunnar í sjálfu sér ekki til aðgreiningar frá samfélaginu. Í
kirkjulegu söguhyggjunni fólst þó innhverfur þáttur sem leiddi til aftur-
hvarfs til (há)kirkjulegra hefða og tákna. Áhorfsmál er hvort sá þáttur hafi
ekki valdið aðgreiningu kirkjunnar frá þjóðinni og það í vaxandi mæli
eftir því sem á leið. Fram undir þetta hefur hin kirkjulega söguhyggja átt
breiðu fylgi að fagna í kirkjunni. Hún hefur því ekki valdið spennu innan
hennar fyrr en þá á síðustu árum. Kom sú spenna að nokkru leyti fram í
stefnumörkun kirkjunnar varðandi hjónaband samkynhneigðra. Svo virð-
ist hins vegar sem spenna milli kirkjunnar og samfélagsins hafi farið vax-
andi á síðustu misserum. Kom slík spenna m.a. augljóslega fram í deilum
um samskipti skóla og trú- og lífsskoðunarfélaga nú fyrir skömmu.
„Nýja kirkjustefnan“ leggur ekki sérstaka áherslu á það sem einkennir
lúthersku kirkjuna heldur er hún um flest samkirkjuleg í hákirkjulega átt.
Þjóðkirkjan hefði allt eins getað leitast við að mæta breyttri stöðu sinni í
samfélaginu með því að leggja aukna áherslu á kirkjudeildarleg sérkenni
sín, þ.e. sérstaka lútherska sjálfsmynd, til að aðgreina sig frá öðrum. Slík
viðbrögð má kalla skerpingu en hennar hefur ekki gætt að ráði hér. Ræður
HJALTI HUGASON