Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2012, Page 84

84
ævi“ eins og stendur í konungalögunum frá 14. nóvember 1665.24 Trúarleg
réttlæting einveldisins kemur strax fram í fyrstu grein þessara laga og með
þessu ákvæði var öll trúvilla brottræk. Hugsjón einveldisins var að endur-
bæta stjórnkerfið með því að gera það réttlátara og skilvirkara og standa
gegn geðþótta aðalsmanna og lénsherra. Skipulagshyggjan birtist einnig í
guðfræðiáherslum og kirkjumálum. Ofuráhersla var lögð á rétta og sanna
trú, rökfræðilega útlistun hennar og hollustu yfirvalda jafnt sem alþýðu
við hana enda var rétttrúnaðurinn pólitísk hugmyndafræði og réttlæting
valdakerfisins.
Á þessum grunni festist danska ríkiskirkjan í sessi með einvöld-
um konungi sem verndara trúarinnar sem Íslendingar játuðust undir á
Kópavogsfundinum 1662. Áður höfðu þeir þó viljað halda í „forn fríheit
og frelsi“ með skírskotun í Gamla sáttmála en þau fólu í sér löggjafarvald
Alþingis, innlenda sýslumenn og frelsi til að versla við aðra en Dani.25
Konungurinn studdist við borgara í baráttu sinni við aðalinn og varð
eftir það hvorki háður kjörfurstum né stéttaþingum og svaraði aðeins
fyrir almáttugum Guði eins og hann var skilgreindur í hinum lögbundnu
trúarjátningum. Markmiðið var að koma á skilvirkri stjórn og markvissu
félagslegu taumhaldi. Konungur leit á það sem frumskyldu sína að halda
þegnum sínum við rétta trú enda réttlætti þessi sama trú völd hans og ráðs-
mennsku yfir þegnunum á öllum þeim sviðum sem hann taldi koma valdi
sínu og stjórn við, hvort sem það var löggjöf og dómsvald eða yfirstjórn
hers, kirkju og skóla. Velferð þegnanna var í einu og öllu undir einvöldum
konungi komin. Hann var yfirbiskup kirkjunnar (lat. summus episcopus) og
kirkjan eins konar deild í stjórnkerfi hans. Aðeins hann gat útnefnt biskupa
á Íslandi en áður hafði sá siður tíðkast að prestastefnur veldu biskupa eða
mæltu með við konung. Þrátt fyrir það að stefna kirkjunnar væri að fækka
helgidögum til þess að rýma fyrir skipulagðri vinnu ákvað konungur sér-
stakan bænadag, kóngsbænadag, af trúarlegri og föðurlegri umhyggju fyrir
syndugum landslýð, til þess að „mýkja réttláta reiði Guðs og verðskuldað
syndastraff hans“.26 Þetta var tákn um að hann einn væri hinn löghelgaði
milliliður milli Guðs og þegnanna, sem páfinn í Róm var áður.
24 „Fuldkommen, uryggelig og uimodsigelig Forordning og Lov til evig Tid“, Lov-
samling for Island I, København: Forlaget af Universitets-Boghandler Andr. Fred.
1853, bls. 301.
25 Helgi Þorláksson, Saga Íslands VII, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag og
Sögufélag, 2004, bls. 150–168.
26 Loftur Guttormsson, Frá siðaskiptum til upplýsingar, bls. 181.
PÉTUR PÉTURSSON