Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2012, Síða 104

104
þ. á m. í skrifum Oskars Kanehl, Roberts Müller, Franz Werfel, Alfreds
Wolfenstein og Alfreds Döblin.8 Loks má hér nefna stefnuyfirlýsingu eftir
Robert Renato Schmidt frá 1919, en hann gagnrýnir yfirlýsingadýrkunina
sem afurð yfirborðskennds aktívisma er sneiði hjá frumspekilegum vanda-
málum samtímans og sé þannig ófær um að stuðla að nauðsynlegri andlegri
umbyltingu nútímaþjóðfélagsins. Höfundurinn lýsir stefnuyfirlýsingunni
sem afurð þeirrar markmiðsbundnu rökvísi er menning nútímans byggi
á og nauðsynlegt sé að sigrast á með nýrri, róttækri iðju innan sjálfstæðs
athafnasviðs listarinnar: „öll þessi örbirgð sálarinnar, allar þessar stefnu-
yfirlýsingar. Engin stefnuyfirlýsing mun nokkru sinni megna að losa akk-
erið í jörðinni og hrífa menn til heimskautanna eða inn á vetrarbrautir.
Stefnuyfirlýsingar eru tálsýnir aldintrjáa í vélsmiðjum múgsálnanna [...] Sá
sem þarfnast þeirra [...] telur sig grípa til aðgerða, að hann blási til atlögu,
en í raun er sérhver yfirlýsing aðeins tákn innri tregðu hans.“9
Eitt athyglisverðasta dæmið um gagnrýna og skapandi úrvinnslu á hinni
nýju yfirlýsingahefð má finna í þeim viðbrögðum sem skrif Marinettis
mæta í rússneskri menningarumræðu annars og þriðja áratugarins. Þar má
glögglega sjá hvernig átökin um yfirlýsingarformið, sem á þessum tíma
var nátengt ítalska fútúrismanum og nafni Marinettis, snerust um grund-
vallarafstöðu til sviðs fagurfræðinnar og þjóðfélagslegs og menningarlegs
hlutverks þess. Sú gagnrýna afstaða sem hér er nefnd er síður til marks
um sérstöðu rússneskrar menningarumræðu en lýsandi dæmi um gagnrýni
sem kemur fram víðs vegar um Evrópu – má þar sem dæmi nefna gagn-
rýnin viðbrögð við „tískubólu“ manifestósins jafnt í þýska expressjónisman-
um, í skrifum framúrstefnuhreyfinga á spænsku málsvæði og á Englandi.10
8 Sjá Michael Stark, „„Werdet politisch!“ Expressionistische Manifeste und histo-
rische Avantgarde“, „Die ganze Welt ist eine Manifestation“, bls. 238–255, hér bls.
245 og 248–249.
9 Robert R. Schmidt, „Manifeste, Taten und Ekstasen“, Saturn 2/1919, bls. 94–98,
hér bls. 94–95.
10 Ítarlega umfjöllun og samanburð á þeim gagnrýnu viðbrögðum sem yfirlýsingagerð
Marinettis kallar fram í Þýskalandi, hinum spænskumælandi heimi og á Englandi
má finna í doktorsritgerð minni, Das frühe avantgardistische Manifest. Eine disk-
urshistorische Analyse, sem væntanleg er á bókarformi síðar á þessu ári. Þar má
einnig finna nánari úttekt á skrifum fræðimanna um bókmenntagreinina og þeim
kennilegu forsendum sem liggja þeim til grundvallar. Sú umfjöllun um yfirlýs-
ingagerð rússnesku framúrstefnunnar sem hér fylgir byggir jafnframt að hluta til á
kafla úr þessari doktorsritgerð. Sjá einnig: Lawrence Rainey, Institutions of Modern-
ism. Literary Elites and Public Culture, New Haven, London: Yale University Press,
1998; Martin Kayman, „Die Klarheit des anglo-amerikanischen Modernismus.
BENEDIKT HJARTARSON