Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2013, Blaðsíða 167

167
[Vestmannaeyingum] ætti að vera það hugljúft að minnast hinna föllnu
„hermanna“ og reisa í mætti samtaka og samúðar veglegan bautastein,
sem bera mætti vott menningar vorra tíma, og benda komandi kynslóð
á andlegan þroska nútíðarinnar – virðingu vora fyrir þeirri stétt, sem
fremst allra landsmanna ber með sóma réttnefnið „hermenn Íslands“.3
Myndmálið um „hermenn Íslands“ má hæglega lesa sem eins konar hliðstæðu
við það sem var að gerast í Evrópu en þar höfðu minnismerki fallinna her-
manna orðið áberandi á millistríðsárunum, í beinu framhaldi af gröf óþekkta
hermannsins. Hermannaminnismerki náðu síðan gífurlegri útbreiðslu á ára-
tugunum eftir seinna stríð og finnast nú í hverri borg, hverjum bæ, hverju
þorpi víðs vegar um Evrópu.4 Í Danmörku var gerð rannsókn árið 1999 þar
sem talin voru 1265 minnismerki um seinni heimsstyrjöld í landinu, og hefur
fjölgað mikið síðan.5 Að sama skapi hafa minnismerki um íslenska sjómenn
risið í velflestum sjávarbyggðum hér á landi en þau mátti telja á fingrum ann-
arrar handar fyrir 1950. Íslendingar hafa því ekki verið eftirbátar annarra vest-
rænna þjóða í því að reisa minnismerki um fallna þegna, þó forsendurnar séu
að mörgu leyti aðrar.
Í myndaþættinum sem hér fer á eftir má sjá nokkur íslensk minnismerki,
þau standa allt í kringum landið og tengjast mannfalli og eða öðrum sam-
félagslegum áföllum. Öll þessi minnismerki eru reist eftir að síðari heimsstyrj-
öldinni lauk og vitna hvert fyrir sig um breytingar á minnis(merkja)menningu
þjóðarinnar. En það sem eftir lifir þessarar greinar verða hins vegar gerðar
nokkrar atrennur að hinni einföldu en um leið margræðu spurningu: Hvað er
minnismerki?
Geta blóm verið minnismerki?
Samkvæmt Íslenskri orðabók er „minnismerki: HK · minningarmark, minn-
isvarði“. Þetta er pallstöðug niðurstaða en dýpkar trauðla skilning á orðinu.
Öllu áhugaverðari skýringu er að finna í enskri Oxford-orðabók frá 2011, þar
er minnismerki (e. memorial) útskýrt sem „tákn þess að minnast; varðveitir,
eða er ætlað að varðveita, minningu persónu eða hlutar“. Orðalagið „er ætlað
að varðveita“ (e. intended to preserve) vekur sérstaka athygli, enda felur það í sér
að minnið sem stendur framan við merkið sé brigðult. Yfirgefnir kirkjugarðar
3 Páll Oddgeirsson, „Hermenn vorir“, Víðir 26. febrúar 1938, bls. 3.
4 Sjá Jay Winter „Sites of Memory“, Memory, Histories, Theories, Debates, New York:
Fordham University Press, 2010, bls. 312–324, hér bls. 319. Bretland og Frakkland
eru þau lönd sem Winter talar um í grein sinni en ég er ekki í nokkrum vafa um að
það sama er uppi á teningnum víðar, t.a.m. í Danmörku og Þýskalandi.
5 Rannsóknin var unnin af Anders Bjørnvad sem gaf út bókina Krigens monumenter
árið 1999. Hér vitnað eftir: Inga Adriansen, Erindringssteder i Danmark: Monument-
er, Mindesmærker og Mødesteder, Kaupmannahöfn: Museums Tusculanums Forlag,
2010, bls. 130.