Skírnir - 01.01.1980, Blaðsíða 198

196
GÍSLI ÁGÚST GUNNLAUGSSON
SKÍRNIR
kafli er á margan hátt forvitnilegasti hluti bókarinnar og virðist mér Lýður
gera grein fyrir flestum þeim verkefnum sveitarfélaga á tímabilinu 1872—
1972 sem máli skipta og þeim breytingum er á þeim urðu. Lýður fjallar all-
ítarlega um félagsleg verkefni sveitarstjórna, einkum fátækraframfærslu og
þær breytingar sem urðu á þessu verksviði sveitarstjórna með tilkomu al-
þýðutrygginga, ellilífeyris, o. s. frv. í umfjöllun Lýðs um fátækraframfærsl-
una hnaut ég um meinlega villu, sem vonandi á ekki eftir að ganga aftur í
sagnfræðiritum um þetta tímabil. í kafla um framfærslubyrðina fardagaárið
1901—1902 gerir höfundur grein fyrir fjöida þurfamanna ofangreint fardaga-
ár samkvæmt könnun milliþinganefndar í fátækramálum 1902—1905. í fram-
haldi af þessu segir Lýður:
Tekið skal fram, að framangreindur heildarfjöldi þurfamanna var,
svo sem venja liafði verið, fenginn með því að telja sérhverja þurfa-
mannafjölskyldu sem einn þurfamann. Væri aftur á móti hver ein-
staklingur í fjölskyldum þessum talinn sérstakur þurfamaður, en oft-
ast munu allir í slíkum fjölskyldum hafa þegið af sveit, verður heild-
arfjöldi þurfamanna 6098 eða um 7,8% allra landsmanna. Sambæri-
leg tala fyrir árið 1870 var 5,6%, svo að framfærslan hefur aukizt
nokkuð. Ef eldri aðferð var beitt, voru þurfamenn um 3% af heildar-
fjölda landsmanna. (bls. 202)
Hér verða Lýði á alvarleg mistök. Heildarfjöldi þurfamanna jókst ekki á
síðari hluta 19. aldar heldur dróst hann verulega saman. í grein í tímaritinu
Sögu 1978 sýndi undirritaður fram á fækkun þurfamanna á tímabilinu
1871—1902 og birti töflu yfir fjölda þurfamanna öll ár þess tímabils. (Saga
XVI 1978, bls. 108.) Fjöldi þurfamanna varð mestur á 19. öld árið 1871. Þá
töldust á landinu 4322 niðursetningar (sveitarómagar), en 804 þurfabændur
(þurfamannafjölskyldur sem Lýður kallar svo). Fardagaárið 1901—1902 voru
niðursetningar 1856 en þurfabændur 552. Hér hafði því orðið um verulega
fækkun að ræða. Þessi fækkun var ekki stöðug allt timabilið, þannig óx
tala þurfamanna t. d. töluvert á áratugnum 1880—1890. Lýður vísar ekki til
heimildar um fjölda þurfamanna 1870, er hann segir heildarfjölda þurfa-
manna hafa numið 5,6% þjóðarinnar. Hér skal ekki getum að þvi leitt hvað-
an þessi tala er fengin. Á hinn bóginn veit ég ekki til að gerð hafi verið
könnun á því hversu margir töldust til þurfamannafjölskyldna fyrr en árið
1901. Tölurnar 5,6% og 7,8% geta því ekki verið sambærilegar. Hins vegar
er unnt að bera saman tölu úthlutaðra sveitarstyrkja um 1870 og 1901, þ. e.
hversu margir styrkir voru veittir til niðursetninga og þurfamannaheimila
og telst þá hvert þurfamannaheimili einn þurfamaður. Sé reiknað á þennan
veg voru þurfamenn (þ. e. fjöldi úthlutaðra styrkja) 3% þjóðarinnar 1901,
eins og Lýður bendir réttilega á (bls. 202), en 7,3% þjóðarinnar (5126 alls)
árið 1871. (Sjá Skýrslur um landshagi á íslandi, V, Kh. 1875, einkum bls.
657—660.) Þarf ekki frekari vitna við að sýna fram á að hér er um meinlega
villu að ræða.