Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Síða 99

I fyrrnefhdum greinum er rakin þróun og framvinda hugmyndarinnar
um sjálfstæða þjóðkirkju frá því tillögur svokallaðrar Kirkjumálanefndar
(1904-1906) komu fram til andláts Þórhalls Bjarnarsonar (f. 1855) biskups
1916. Eftir það tímabil kom stofnun kirkjuþings en það var kjarnaatriði
í umræðunni ekki að nýju til kasta Alþingis fyrr en aldarfjórðungi síðar
(1941).3
Beggja vegna aldamótanna 1900 stóð yfir kröftug umræða um hvaða
fyrirkomulag kirkjumála skyldi leysa ríkiskirkju fyrri alda af hólmi en
samkvæmt stjórnarskránni frá 1874 skyldi komast hér á þjóðkirkja. Á
tímabilinu var einkum tekist á um sjálfstæða þjóðkirkju eða fullan aðskilnað
ríkis og kirkju. Við aðskilnað gat fríkirkjufyrirkomulag einkum fengið
tvenns konar útfærslu. Önnur fól í sér að sérhver söfnuður yrði sjálfstæður
og réði málum sínum sjálfur án íhlutunar annarra safnaða eða ríkisvaldsins
umfram það sem lög um trúmálastarfsemi í landinu almennt kváðu á um
{kongregationalískt fyrirkomulag). Hinn möguleikinn var að hér kæmist á
fríkirkja sem héldi því sem næst sama skipulagi og þjóðkirkjan hefði við
aðskilnað að öðru leyti en að kirkjuþing tæki við æðstu stjórn hennar og
„löggjafarvaldi" um hrein kirkjuleg málefni. Sjálfstæð þjóðkirkja er lyti
stjórn kirkjuþings gat verið spor í átt að slíkri fríkirkju. Þetta millistig ríkis-
og fríkirkju var þó sjálfstætt markmið í huga margra.
Allt frá því tillögur Kirkjumálanefndarinnar um aukna sjálfsstjórn
kirkjunnar og kirkjuþing komu fram (1906) fólst opinber meginstefna
kirkjunnar einmitt í slíku fyrirkomulagi. Kom það hvað skýrast fram í
samþykktum „almennu“ prestastefnanna á Þingvöllum 1909 og árið eftir
á Hólum.
í fyrstu greininni í þessum flokki var fjallað um hugmyndir meirihluta
Kirkjumálanefndarinnar um sjálfstæði þjóðkirkjunnar eins og þær endur-
spegluðust í tillögum hans um kirkjuþing og hvernig þær hugmyndir urðu
opinber stefna kirkjunnar í biskupstíð Hallgríms Sveinssonar. í annarri
greininni var fengist við kirkjuskilning Þórhalls Bjarnarsonar og hugmyndir
hans um kirkjuskipan, það er samband ríkis og kirkju og/eða aðskilnað. Þar
var komist að þeirri niðurstöðu að Þórhallur hafi allt frá því fyrir aldamótin
1900 og til æviloka verið fylgjandi aðskilnaði - verið hægfara fríkirkjumaður
- en að skoðanir hans um fríkirkju hafi þróast í kongregationalíska átt.4 Þrátt
3 Magnús Jónsson 1952: 114. Bjarni Sigurðsson 1986: 292
4 Nokkuð annar skilningur kemur fram í nýútkominni ævisögu Þórhalls Bjarnarsonar. Óskar
Guðmundsson 2011: 324-327.
97