Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Side 112

afstaða manna hefur breyst varðandi nokkur meginatriði sem til álita koma
í tengslum við samband ríkis og kirkju, stjórnarhætti í kirkjunni og sérstöðu
hennar miðað við önnur trúfélög.
Sú hugmyndafræði sem býr að baki þeirri sérstæðu íslensku kirkjuskipan
sem komst á hér á landi með lögum um stöðu, stjórn og starfshætti þjóð-
kirkjunnar nr. 78/1997 á rætur að rekja rúma öld aftur í tímann. Upphaf
hennar má rekja aftur til frumvarps til laga „um skipulag og stjórn andlegra
mála“ í þjóðkirkjunni sem Þórarinn Böðvarsson í Görðum á Álftanesi flutti
á Alþingi 1893. Þar gerði hann ráð íyrir kirkjuþingi er kæmi saman árlega
og skyldi samþykkja allar breytingar á skipan andlegra mála áður en biskup
veitti þeim endanlegt samþykki. Frekari útfærslu fékk hugmyndin um
kirkjuþing síðan í tillögum meirihluta Kirkjumálanefndarinnar 1904-1906.
Hallgrímur Sveinsson biskup fylgdi þessari stefnu efitir með fulltingi presta-
stéttarinnar. Má raunar líta á þetta sem opinbera stefnu þjóðkirkjunnar fram
um 1916 þegar að mestu tók fyrir umræðu um málið í bili.
Örfáir kirkjumenn viku þó frá þessari meginskoðun og aðhylltust
aðskilnað af ýmsum ástæðum. Er biskup landsins á tímabilinu 1908 til
1916, Þórhallur Bjarnarson, þar athyglisverðasta dæmið en hann var
fylgjandi aðskilnaði. Það kann að hafa verið mat hans að þróunin lægi
óhjákvæmilega í átt til aðskilnaðar og að hann hafi talið sér skylt að móta
þróunina á þann hátt að hún yrði kirkjunni og kristninni í landinu sem
hagfelldust. Þrátt fyrir þetta fylgdi hann opinberri stefnu prestastéttarinnar
eftir gagnvart stjórnvöldum eins og skyldan bauð honum.
Þórhallur Bjarnarson fór að líkindum nærri um ástæðu þess hvers vegna
stefna kirkjunnar um aukið sjálfstæði og stofnun kirkjuþings náði ekki fram
að ganga strax á fyrstu árum heimastjórnar í landinu. Hann taldi og ugglaust
með réttu að íslensk stjórnvöld álitu sér skylt að fara sömu leið í þessu efni
og viðhöfð var í Danmörku um sama leyti. Þar var viðleitni til að auka
sjálfstæði kirkjunnar synjað um pólitískt fulltingi þrátt fyrir að í dönsku
stjórnarskránni væri að finna svokallaða fyrirheitisgrein sem kvað á um að
sett skyldu samfelld stjórnskipunarlög fyrir kirkjuna. Sjálfstæðisstefnan í
dönsku kirkjunni gekk þó tæplega eins langt og raun var á hér. Hliðstæðu
fyrirheitisgreinarinnar var ekki að finna í íslensku stjórnarskránni og virðist
ólíklegt að stjórnvöld ytra hafi verið fús til að veita íslensku kirkjunni til
muna frjálslegri stjórnskipan en tíðkaðist annars staðar í alríkinu.
Málið hvarf af dagskrá um langa hríð hér á landi eftir daga Þórhalls
Bjarnarsonar. Kann breytt staða í landsmálum að hafa valdið miklu um