Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Síða 113

það. En ný tengsl mynduðust hér milli þjóðkirkjunnar og þess þjóðríkis
sem hér þróaðist á tveimur fyrstu áratugum 20. aldar með heimastjórn og
loks fullveldi. Þá kann að hafa valdið nokkru að með hæstaréttardómi yfir
danska prestinum N. P. Arboe Rasmussen taldist frjálslynda guðfræðihefðin
hafa öðlast heimilisfesti í íslensku kirkjunni og að spurningunni um kenn-
ingarfrelsi presta væri þá að nokkru eytt þótt það væri ekki kórrétt túlkun á
dóminum. Þetta gerðist einmitt 1916 eða þegar rannsóknartímabilinu lýkur.
Þá þegar höfðu ýmsir lykilmenn í íslensku kirkjunni fylgt þessari stefnu
að málum um árabil eins og guðfræðikennararnir Jón Helgason, Haraldur
Níelsson og Sigurður P. Sívertsen auk biskupsins, Þórhalls Bjarnarsonar.
Að sönnu hélst andstaða við stefnuna en hún náði samt að leggja grunn
að opinni, víðfeðmri þjóðkirkju. Ýmsir höfðu óttast að því andrúmslofti
yrði ekki náð án aðskilnaðar. Þessi kenningarlega opnun kann og að hafa
haft þau áhrif að mönnum hafi virst minni ástæða en ella til að breyta
stjórnarháttum í kirkjunni til muna.
Undir miðbik 20. aldar efldist kirkjuleg umræða og þar með viðleitni til
að auka bein og óbein áhrif kirkjunnar á sín eigin málefni. Markar stofnun
kirkjuráðs 1930 og einkum kirkjuþings 1957 þáttaskil í því efni. Um þetta
leyti stóð kirkjan frammi fyrir nýjum áskorunum vegna aukinnar þéttbýlis-
myndunar og fjölþættari væntinga samfélagsins í hennar garð. Vaknaði þá
að nýju þörf hennar og áhugi fyrir að geta ráðið málum sínum að nokkru
leyti sjálf.
í umræðum um samband og/eða aðskilnað ríkis og kirkju skiptir miklu
hvaða merkingu þjóðkirkjuhugtakinu er ljáð en það komst fyrst inn í lagatexta
hér á landi með stjórnarskránni 1874. Meirihluti Kirkjumálanefndarinnar
1904-1906 og þeir sem fylgdu honum að málum, meðal annarra Hallgrímur
Sveinsson biskup, notuðu hugtakið í trúarpólitískri merkingu. Þeir álitu það
óhjákvæmilegan hluta af eðli og markmiðum þjóðkirkju að vera sjálfstæðari
en ríkiskirkja fyrri alda hafði verið. Þó álitu þeir að þjóðkirkja gæti lifað og
starfað í tengslum við ríkisvald sem væri óbundið trúarlega ef rétt væri að
sambandinu staðið. Til þess þyrfti þó að tryggja kirkjunni það sjálfstæði sem
hún eðli sínu samkvæmt kallaði eftir hvort sem nú vógu þar þyngra áhrif frá
Vesturheimi eða kirkjuskilningur Fr. Schleiermachers. Ut frá þessum þjóð-
kirkjuskilningi var eðlilegt að berjast fyrir að stofnað væri til kirkjuþings með
ákvörðunarvaldi í innri málum kirkjunnar og umsagnarrétti í ytri málum
hennar líkt og gert var í tillögum meirihluta Kirkjumálanefndarinnar 1906.
111