Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 114

Sömu sjónarmið réðu ferðinni á ofanverðri 20. öld eins og best kemur
fram í því að með þjóðkirkjulögunum frá 1997 var jafnvel gengið lengra í
þessa átt þar sem þjóðkirkjunni var einnig veitt sjálfsstjórn í ytri málum og
hún skilgreind sem „sjálfstætt trúfélag“ og persóna að lögum. Þjóðkirkjan
hefur því öðlast mun víðtækara sjálfstæði nú en barist var fyrir á rannsóknar-
tímanum á grundvelli sömu sjónarmiða og þá var helst talað fyrir, þ.e. að á
kæmist sjálfstæð þjóðkirkja í áframhaldandi tengslum við ríkisvaldið.
I huga Þórhalls Bjarnarsonar var merking þjóðkirkjuhugtaksins ógreini-
legri. Hann lagði sýnilega ekki í það sömu trúar- eða kirkjupólitísku
merkingu og var ráðandi í Kirkjumálanefndinni. I hans huga voru ríkis- og
þjóðkirkja að mestu leyti samheiti og skilningur hans á ríkis- eða þjóð-
kirkjuhugtakinu virðist einkum hafa verið lögfræðilegs eðlis, það er náð
yfir lögmælt skipulag kirkjumála, ytri ramma, er rúma þyrfti fjölbreytt
andlegt líf og trúarskoðanir. Ef þessir rammar ollu spennu eða sköpuðu
önnur óþægindi, þrengdu til dæmis að þeim guðfræðistefnum sem ruddu
sér til rúms í kirkjunni, virtist honum bæði eðlilegt og æskilegt að þeim væri
breytt. Sá möguleiki að tengslin milli ríkis og kirkju yrðu jafnvel rofin var
á engan hátt framandi í huga Þórhalls heldur nálægur möguleiki sem hann
keppti í fyrstu eftir og tók þátt í að móta allt til æviloka. Hann fór sér þó ef
til vill hægar í málinu eftir að hann tók við biskupsembættinu þótt ekki yrði
um stefnubreytingu að ræða hjá honum. Þrátt fyrir þetta framfylgdi hann
markaðri stefnu prestastéttarinnar og gætti jafnframt þeirrar embættisskyldu
sinnar að verja hag kirkjunnar á grundvelli þeirrar stöðu sem hún hafði. Þar
með virðist Þórhallur fremur hafa sótt fyrirmyndir sínar vestur um haf en
til þjóðkirkjuguðfræði Schleiermachers.
Annar fulltrúi slíks lögfræðilegs skilnings á þjóðkirkjuhugtakinu var Einar
Arnórsson lagaprófessor. Hann andmælti hinum kirkjupólitíska skilningi
flestra kirkjumanna í upphafi 20. aldar og hafnaði því að þjóðkirkjan ætti
nokkurt stjórnarskrárvarið tilkall til sjálfstæðis.
Á prestastefnunni á Þingvöllum 1909 var þjóðkirkjuhugtakið jafnvel
notað í hlutlausri, lýsandi eða demógmfískri merkingu yfir þá kirkju sem
meirihluti þjóðarinnar tilheyrði á hverjum tíma óháð játningu eða kirkju-
deild. Náskyld merking liggur raunar til grundvallar í dönsku stjórnarskránni
sem er fyrirmynd hinnar íslensku en þar hefur hugtakið einvörðungu lýsandi
merkingu. Þingvallastefnan áleit þó þjóðkirkju í þessari hlutlausu merkingu
einnig þurfa á sjálfstæði frá ríkisvaldinu að halda.
112