Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Side 117

þær voru um landið kann svo að hafa farið þegar til lengdar lét að kirkjan
hefði hagnast á að halda forræði yfir kirkjueignunum. Það er því torvelt að
meta hvort kirkjan hefur hagnast eða skaðast af samkomulaginu frá 1907
og nýrri formgerð þess tæpri öld síðar. í öllu falli verður ekki á það fallist að
sú staðreynd að tekjugrunni kirkjunnar var raskað til frambúðar og henni
gert ókleift að verða sjálfbær hefði eignasafn hennar vaxið að verðmætum
hafi aukið sjálfstæði hennar andspænis ríkisvaldinu. Þvert á móti virðist
óhjákvæmilega vera um skerðingu á sjálfstæði að ræða óháð hvort breytingin
sem í samkomulaginu fólst hafi bætt fjárhagsstöðu kirkjunnar eða ekki.
Tvíhliða samningur þjóðkirkjunnar og ríkisvaldsins 1997 og 1998 leiddi
umræðuna um kirkjueignirnar til lykta. Upp á síðkastið hefur hún þó fengið
nýja vídd er vaxandi þrýstingur hefur komið fram um að öll evangelísk-
lúthersk trúfélög eigi með réttu tilkall til hinna fornu kirkjueigna eins og
gerð er grein fyrir í næstsíðustu greininni í þessum flokki.
I upphafi 20. aldar voru skoðanir skiptari í þessu efni. Þeir sem skemmst
vildu ganga töldu að eignirnar væru áfram í höndum lútherskra manna
einna. Aðrir litu svo á að öll kristin trúfélög ættu að fá hlutdeild í afgjaldi
af þeim. Þann flokk fyllti meðal annarra Þórhallur Bjarnarson. Hann taldi
auk þess að skilgreina bæri einkunnina „kristinn“ á sem víðtækastan hátt
er líkast til hefði leitt til að öll trúfélög í landinu hefðu notið þeirra. Þá
voru þeir sem töldu öll trúfélög burtséð frá kenningu eiga að öðlast hlut
í eignum. Þess sinnis var nefnd á vegum neðri deildar Alþingis 1909 sem
og Jón Ólafsson ritstjóri. Lengst gengu loks þeir sem töldu að ríkið ætti
við aðskilnað að taka til sín kirkjueignirnar án endurgjalds. Nýlega hafa
forystumenn evangelísk-lútherskra fríkirkjusafnaða síðan gert kröfu til að
söfnuðir þeirra fái hlutdeild í afrakstri fornra kirkjueigna þar sem þeir standi
innan lúthersku kirkjunnar. Þetta sjónarmið er í takt við íhaldssamasta
sjónarmiðið hér að ofan.
Á miðöldum voru svokallaðar kirkjujarðir í eigu einstakra kirkjubygginga
og höfðu þær verið gefnar við byggingu kirknanna, vígslu eða síðar þeim
til viðhalds og rekstrar. Við siðaskipti hélst sóknarskipan landsins í stórum
dráttum óröskuð þótt kirkjum fækkaði þegar frá leið. Rekstur kirknanna
var áfram svipaður og verið hafði á miðöldum og fluttust eignirnar frá
einni kirkju til annarrar ef sóknir voru sameinaðar og guðshús lögð af.
Rekstrargrundvelli sóknarkirkna skyldi í engu raskað enda samræmdist það
ekki guðfræði siðaskiptanna. Konungur rýrði hins vegar eignasöfn biskups-
stólanna en biskupar skyldu ekki njóta sömu þjóðfélagsstöðu og verið
115