Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 28

6
Orð og tunga
sinni á Paradísarmissi Miltons þar sem liann færir stakhendur Miltons yfir í
fornyrðislag, en reyndar má finna miklu fjarlægari dæmi um slíkt, svo sem þegar
áðurnefndur Andróníkus í þýðingu sinni á Odysseifskviðu færir hana úr sínu
gríska hexametri yfir í satúrnusarháttinn fornrómverska, eða þegar enska skáldið
Alexander Pope færir Hómerskviður í rímaðar hendingar að hætti sinnar aldar,
þeirrar átjándu.
Þeir góðu menn hafa að sjálfsögðu haft sínar ástæður fyrir þessu, hvort held-
ur það hefur hentað þeim betur sjálfum eða þeir viljað ná betur til samlanda
sinna og samtíðarmanna á þennan hátt, en hins vegar er í meira lagi hæpið að
rígbinda sig við ákveðna hætti og telja þá eina þjóðlega en vísa öðrum á dyr sem
aðskotadýrum. Það er a.m.k. erfitt að fallast á sjónarmið Jóns Þorkelssonar, er
hann fylgir Miltonsþýðingu nafna síns úr hlaði í útgáfu frá 1919 með eftirfarandi
orðum um stakhenduna ensku: „Eftir íslenskri braglist er það engin ljóðagerð, og
þolist ekki á þeim bekk“ og nefnir hana „rímleysu, bragleysu, ljóðleysu“. Ekki
má gleyma því að hátturinn er annað og meira en ytri búningur verksins sem að
ósekju má klæða það úr, því hann er öllu heldur sá tilfinningalegi bakgrunnur
þess sem nýr og ólíkur háttur hlýtur að gjörbreyta. Þetta sést auðvitað vel á
þýðingu Jóns á Paradísarmissi, þar sem hinn hljómmikli stíll Miltons fer for-
görðum og hugsunin verður óskýrari en hún hefði trúlega orðið í þýðingu undir
frumhættinum.
Það þarf vart að minna á að téð stakhenda, sem fær þar svo illa útreið, hefur
löngu áunnið sér þegnrétt hér og orðið leikandi létt, ekki síst í Shakespeareþýð-
ingum Helga Hálfdanarsonar, og á sama hátt má einnig geta þess að hexamet-
urshátturinn sem Andróníkus varpaði fyrir róða í áðurnefndri þýðingu átti eftir
að verða meginfarvegur rómversks skáldamáls eftir hans dag, enda vill og svo til
að hexametrið er sá háttur sem við Islendingar syngjum eftir, þegar við erum í
þjóðlegum ham og tökum til við að kyrja Island farsældafrón.
Nútímaþýðendur eins og Helgi Hálfdanarson fylgja yfirleitt frumháttum
dyggilega, hvort heldur eru forngrískir hættir eða japanskir, og forðast þann ósið
sumra fyrri tíðar manna að klína rími aftan á hvað sem fyrir verður. En hinu
verður þó vart neitað að með því að skipta um hátt getur þýðandi oft notið sinna
eigin hæfileika betur og fremur náð að skapa verk sem orkar eins og frumkveðið,
en slíkt hlýtur að vera eftirsóknarvert fyrir þýðendur og lesendur, ekki síst þegar
þýðingin virðist ekki gefa frumkvæðinu neitt eftir. Þetta á við um Paradísarmissi
þar sem um myndrænar lýsingar er að ræða, sem voru Miltons veika hlið en Jóns
sterka, og ekki síður um sumar Heineþýðingar Jónasar Hallgrímssonar, sem eru
undir allt öðrum háttum og einnig með öðrum blæ en frumkvæðin. Hinar þýddu
línur Sveinbjarnar Egilssonar „Römm er sú taug / er rekka dregur / föðurtúna
til“ standa einnig fyrir sínu, þótt þær liafi allt annan hljóm og ekki eins sáran
og frumkvæði Ovíds útlaga í Tómí.
En fleira getur breyst í höndum þýðanda en hátturinn, og þegar svo er komið
að orðalagið og jafnvel hugsanagangurinn er orðinn annar er réttara að tala um
stælingar en þýðingar, þótt mörkin milli þessa tvenns séu hins vegar ekki alltaf
jafn skýr, t.d. ekki í kvæðum Jónasar Hallgrímssonar. Orðið stœling á einkar vel
við margt í rómverskum skáldskap þar sem oftar en ekki má sjá gríska fyrirmynd
að baki sem stundum er vitnað beint í en síðan spunnið út frá eins og ekkert