Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Blaðsíða 213

212
rýni er aftur á móti sjálf afurð sögulegrar þróunar. Hún spratt upp sem
svar við hughyggjunni, heimspekistefnu sem endurspeglar blætisdýrkun
menningarinnar. Skilgreining vitundarinnar út frá verunni er aftur á móti
farin að byrgja sýn á alla vitund sem ekki samrýmist verundinni. Þætti hins
hlutlæga sannleika, en án hans er díalektík óhugsandi, er hljóðlega vikið til
hliðar fyrir ruddalega raunspeki og gagnsemishyggju – þegar upp er staðið:
borgaralega sjálfshyggju. Á öld borgarastéttarinnar var hugmyndafræðin
ríkjandi kenning og andófið beindist gegn henni með beinum hætti. Á
okkar tímum er kenningin því sem næst horfin og ómur hugmyndafræð-
innar berst svo að segja úr óstöðvandi tannhjóli reynslunnar. Menn voga
sér ekki lengur að setja fram hugsun, á nokkru sviði, nema henni fylgi
glaðbeitt og skýr vísbending um hverjum hún þjónar, en áður fyrr var það
hlutverk ádeilunnar að fletta ofan af þessu. Það er aftur á móti sú hugsun
sem ekki gegnir „skýru hlutverki“ sem ekki er hugmyndafræðileg, held-
ur reynir að færa hlutinn sjálfan í þau orð sem ríkjandi tungumál sker
annars á. Þegar allar framsæknar pólitískar efnahagsnefndir eru farnar að
telja sjálfgefið að það sem skipti máli sé að breyta heiminum, en það að
túlka heiminn sé fásinna, er orðið erfitt að tefla einfaldlega fram greinum
Marx um Feuerbach.22 Díalektíkin tekur einnig til sambands aðgerðar og
íhugunar. Á tímum þegar hin borgaralega félagsfræði hefur – svo vitnað sé
til Schelers23 – „stolið“ hugmyndafræðihugtaki marxismans og útvatnað
það í almennri afstæðishyggju, er síður hætta á að menn átti sig ekki á
virkni hugmyndafræðinnar en að þeir myndi sér skoðanir á sköpunar-
verkum andans út frá flokkun, óviðkomandi þáttum og stjórnsýslu og inn-
limi þau skilyrðislaust í þá ríkjandi valdaformgerð sem andanum er ætlað
að afhjúpa. Líkt og ýmsir aðrir þættir díalektískrar efnishyggju þjónar hug-
myndafræðikenningin ekki lengur öflun þekkingar heldur stýringu hennar.
Í nafni þess að yfirbyggingin sprettur af grunninum er fylgst með notkun
22 [Hér er vísað til þekktra greina eða „tesa“ Karls Marx um Ludwig Feuerbach, sem
voru skrifaðar árið 1845 en komu ekki út fyrr en að Marx látnum, árið 1888. Grein-
arnar hafa að geyma gagnrýni á skrif Feuerbachs á forsendum efnishyggjulegrar
díalektíkur og þekktust er ellefta grein Marx, sem hér er vísað til: „Heimspeking-
arnir hafa hingað til túlkað heiminn á ýmsa vegu, það sem allt veltur á er að breyta
honum“.]
23 [Heimspekingurinn Max Scheler er einkum þekktur fyrir rit sín á sviði fyrirbæra-
fræði. Adorno vísar hér til rannsókna Schelers á „félagsfræði þekkingar“, sem hann
setti fram um miðjan þriðja áratuginn, m.a. í ritinu Þekkingarform og samfélag (Die
Wissensformen und die Gesellschaft) frá árinu 1926.]
ThEodoR W. adoRno