Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 65
SKÍRNIR
PURITAS NOSTRÆ LINGVÆ
59
lifði hún góðu lífi meðal húmanista, og að saga íslenskunnar væri
hliðstæð, því að þótt hin forna tunga Norðurálfu væri ekki lengur
töluð annars staðar í þeirri álfu, væri hún ennþá lifandi mál á Is-
landi.
Með slíkri uppstillingu verða íslendingar að sjálfsagðri hlið-
stæðu húmanistanna. Líkt og latnesku húmanistarnir varðveittu
og hreinsuðu fornmál Suðursins, latínuna, með menntun sinni og
kunnáttu í fornum latínutextum, á meðan flestir íbúar Italíu
gleymdu sinni tungu, hafa íslendingar varðveitt fornmál Norðurs-
ins, sem þess vegna má nefna íslensku. Ef þessi lestur minn er rétt-
ur, hvers vegna segir Arngrímur þá ekki berum orðum að varð-
veisla hinnar óspilltu íslensku sé hliðstæð við varðveislu tungu
Rómar í húmanistalatínu? Ef skýringarinnar er leitað hjá Thomas
Kuhn í kenningu hans um vísindaleg viðmið (e. paradigm) er
ástæðan sú að viðmiðahvöfin eru orðin „ósýnileg“, gamla viðmið-
ið gleymt og nýja viðmiðið allsráðandi og óþarfi að taka það fram.
Arngrímur á þar fyrir utan ekki hægt með að finna aðrar fyrir-
myndir en þá latnesku, því á hans tíma höfðu hugmyndir um mál-
hreinsun móðurmáls ekki ennþá komið fram í Þýskalandi eða á
hinum Norðurlöndunum.50
Ekki hefur tekist að sýna fram á að málhreinsunarstefnur hafi
fyrr komið fram í Þýskalandi og Danmörku en á íslandi, þótt
slíkra hræringa hafi áður orðið vart á Ítalíu og í Frakklandi. Bein-
ast liggur þó við að rekja uppruna þeirra hugmynda einnig til
áhrifa frá latneskri málhreinsun húmanistanna, enda sigla þær í
kjölfar húmanismans. Elstu merki þess að þýskur höfundur taki
að lofa uppruna- og hreinleika þýskrar tungu er að finna í latnesk-
um háskólafyrirlestri eftir Martin Opitz, „Aristarkus eða um fyr-
irlitningu þýskrar tungu“ (Aristarchus sive de contemptu linguae
50 Halldór Halldórsson 1979, 77, hallast að andstæðri skoðun: „I am, however,
inclined to believe that Arngrímur’s purism is more or less due to his having
been influenced by the Danish and German linguistic attitude of his time.“
Svavar Sigmundsson 1990-1991, 129, bendir á að elsta málfélagið í Þýskalandi
hafi verið stofnað árið 1617, en elsta málhreinsunarfélagið á Ítalíu 1582. Um
upphaf þýskrar málhreinsunar, sjá Richard Waswo 1999. Peter Skautrup 1947,
307-309, fjallar um upphaf málhreinsunarhugmynda hjá dönskum húmanist-
um skömmu síðar.