Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 200

194
MÁR JÓNSSON
SKÍRNIR
ríki í Vogsósum eins og hann kemur fyrir í þjóðsögum (256-57) að ná-
kvæmlega ekkert er á sögunum að byggja um sögutímann, hvorki atburði
né viðhorf.
Ólína lætur samt eftir sér að tengja þjóðsögur 19. aldar við 17. öldina:
„Á meðan andleg og veraldleg yfirvöld ýttu undir helvítisótta og hótuðu
skelfilegu kvalræði óstöðugum sálum reyndi alþýðan að vinna úr tilfinn-
ingum sínum og trú með þeim hætti sem meðal annars birtist í munnmæl-
unum“ (285). Munnmæli tilgreind á næstu blaðsíðum eru öll úr þjóðsög-
um Jóns Árnasonar eða enn yngri (286-94). Drög að (ósannfærandi) rök-
um birtast reyndar nokkru síðar: „Það tekur augljóslega tíma að skila
áhrifunum inn í sagnahefðina. Það hve munnmælin geta verið síðbúinn
vitnisburður leiðir óhjákvæmilega til þess að á tilteknum tímaskeiðum
verður skörun milli menningarafurða (sagnamyndunar) og tíðaranda“
(321-22). Þetta líkist þvíjþegar fræðimenn álykta hitt og þetta um heiðið
samfélag 10. aldar út frá Islendingasögum og öðru skrifi frá 13. og 14. öld
á þeim forsendum að viðhorf og annað hafi breyst svo lítið frá söguöld til
ritunaraldar. Á svipaðan hátt segir Ólína: „Þannig má segja að afleiðinga
brennualdar gæti í munnmælum 19du aldar eins og brims er skellur á
ströndu daginn eftir óveðursnótt" (310). Þetta gengur ekki upp í sögu-
legri rannsókn, enda breyttust hugmyndir fólks um alla hluti með róttæk-
um hætti á 18. öld, jafnt leikra sem lærðra, ríkra sem fátækra. Það er því
ekki verjandi að nota þjóðsögur um galdra frá 19. öld sem vitnisburð um
hugsanir fólks á 17. öld. Um þær getum við aðeins talað á grundvelli vitn-
isburða úr samtíðinni.
Hér og þar í bókinni jaðrar eiginlega við að Ólína tali illa um viðfangs-
efnið. Nefnt er „þetta sérkennilega tímabil Islandssögunnar“ (119) og sagt
að galdramálin séu „svartur blettur á íslandssögunni" (314). Skammirnar
dynja á öldinni: „Þessi dæmi sýna svo ekki verður um villst hvílíkum
feiknatökum galdraóttinn hefur náð á íslendingum þegar kemur fram á
17. öld, ekki síst þeim sem lærðir voru, enda djöfulsótti og helvítisógn
allsráðandi í nánast hverri kirkju um sama leyti" (87). Þetta líkist hneyksl-
unarorðræðu fræðikarla beggja megin við aldamótin 1900, svo sem Jónas-
ar Jónssonar frá Hrafnagili (88) og Sigfúsar Blöndals, sem Ólína á einum
stað tekur undir með: „Þannig fórust Sigfúsi Blöndal orð er hann rifjaði
upp Kirkjubólsmálið í byrjun þessarar aldar og lái honum hver sem vill
að orða hneykslun sína á málsmeðferð mannanna" (156). Svona viðhorf
til fortíðarinnar byrgir sýn og torveldar skilning á viðfangsefninu. Önn-
ur afleiðing þess er dramatíserandi en lýjandi orðalag sem hjálpar lesanda
ekki neitt: „fjandinn losnar úr viðjum sínurn" (66); „fjandinn er laus“
(73); „um þær mundir sem logar galdrabálsins í Evrópu voru að teygja sig
hingað til lands“ (75); „þegar allt ætlaði af göflum að ganga“ (85); „lék
djöfullinn lausum hala“ (99).