Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 199

SKÍRNIR SIGURÓP ANDSKOTANS EÐA REIÐI GUÐS?
193
lærði flúði austrur á land? Var kannski á allra vitorði að þar hefðu ráða-
menn ekki áhuga á því að eltast við galdramenn?
Ólína gerir fróðlegan samanburð á efnisatriðum galdrabóka, fornbók-
mennta og þjóðsagna (216), auk þess sem hún sýnir að í galdrabókum frá
17. öld vantar ýmislegt sem kemur fram í dómskjölum (217). Þessu er
fylgt eftir með samanburði fornbókmennta, þjóðsagna og alþingisbóka,
þar sem fram kemur að nokkuð ólík viðhorf birtast í skáldskap og dóms-
málum (241), en ekki þó lagt út af því fyrr en í niðurlagskafla, með áhuga-
verðum hætti (316). Skemmtileg er tilvísun í Grím Thomsen um skáld-
skap og raunveruleika (220), og yfirlit yfir galdra í þjóðsögum er gott,
með spennandi umræðu um túlkun þeirra og heimildargildi (222-26).
Hefði raunar mátt hafa annað eins um réttargögnin sem fá fullkaldar
kveðjur þegar sagt er að þau gefi skekkta mynd af sakborningum og að
viðhorf fólks og iðkenda birtist ekki í þeim (219). Þetta er nú einu sinni
það sem við höfum og verðum að lesa úr, en það mætti gera á markviss-
ari og gagnrýnni hátt en Ólína gerir. Tækifæri til þess gefst í framhaldi af
spennandi módelsmíð um þjóðsögur (306-309), en er ekki fylgt eftir: „Á
sama hátt mætti setja upp þekkingarlíkan fyrir hugmyndaheiminn eins og
hann birtist í Alþingisbókum andspænis öðrum heimildum, t.d. galdra-
bókum ... Rýmisins vegna verður þó ekki farið nánar út í líkana-leikfimi
að sinni“ (308n). Það er miður og slík tilraun hefði sætt ánægjulegum tíð-
indum í íslenskri sagnfræði.
Um þjóðsögur segir Ólína að helsti vandinn við notkun þeirra um við-
horf til galdra sé „að fæstar sögurnar eru skráðar fyrr en komið er fram á
nítjándu öld, þess vegna er vandkvæðum bundið að yfirfæra hugmynda-
heim þeirra beint yfir á hugarfar sautjándu aldar.“ Þó er það hægt: „Engu
að síður eru frásagnarefnin, þjóðtrúar-fyrirbærin og sagna-minnin enn til
staðar í þjóðsögunum, og þau breytast ekki jafn hratt og tíðarandinn. Þær
eigindir má með góðri samvisku greina og túlka ... Menn skyldu því var-
ast að líta á sögurnar sem algildan mælikvarða á alþýðuviðhorf og aldar-
anda (síst af öllu 17du aldar)" (225). ítarlegri greiningu á tegundum
galdrasagna (242-48) fylgir niðurskipan í tímaröð. Mest áhersla er lögð á
sagnir frá 17. öld og síðar. Þar eru í fyrsta lagi fáeinar sögur um Sæmund
fróða og aðra galdramenn sem til eru frá síðari hluta 17. aldar vegna áhuga
Jóns Eggertssonar og Árna Magnússonar (250). Einu markverðu söguna
frá 18. öld sem Ólína tilgreinir skrifaði Jón Ólafsson úr Grunnavík um af-
töku Páls Oddssonar árið 1674, sem átti að hafa rekið höfuðið út úr eld-
inum og fullyrt um sakleysi sitt (264). Þrátt fyrir það er ávallt talað um
sagnir eða munnmæli frá 18. og 19. öld (251, 285, 299, 310, 311, 312, 321,
323) og hvergi færð rök fyrir því hvernig þjóðsögur Jóns Árnasonar, sem
eru uppistaðan í þessu efni, geti talist vera svo gamlar eða borið vitni
hugsunum eða hugmyndum fólks fyrir miðja 19. öld. Ljóst er af saman-
burði Ólínu á séra Eiríki Magnússyni á síðari hluta 17. aldar og séra Ei-