Tímarit Máls og menningar - 01.02.2010, Qupperneq 60

Á r n i H e i m i r I n g ó l f s s o n
60 TMM 2010 · 1
inu eftir 1945 höfðu mörg tónskáld leitað athvarfs í knöppum og rök­
réttum stílnum sem Arnold Schönberg hafði kynnt til sögunnar rúmum
tveimur áratugum áður. Þar var tilfinningasemi látin lönd og leið og
öllum tólf tónum skalans gert jafn hátt undir höfði. Jafnvel Ígor Stra­
vinskíj, sem áður hafði fetað gjörólíka braut afturhvarfs í nýklassískum
stíl, lét til leiðast undir áhrifum yngri kynslóðarinnar sem boðaði
„absolút seríalisma“, að ekki eingöngu tónhæð heldur dýnamík, nótna­
lengd og uppbygging skyldi vera formúlum háð. Í þessu umhverfi semur
Magnús fyrsta íslenska raðtækniverkið, Fjórar abstraksjónir (1950). Rétt
eins og hjá Webern getur formið vart orðið knappara; hver abstraksjón
er ekki nema um hálf mínúta að lengd, en þó tekst Magnúsi að koma öllu
haganlega til skila. Fyrsti og þriðji kaflinn eru ljóðrænir og melódískir,
en í öðrum og fjórða kveður við ágengari tón. Þó fer tónskáldið ávallt
gætilega að eyrum hlustandans; jafnvel þótt línurnar séu æði stórstígar
heyrist sjaldan nema einn tónn í einu og því er hægara að greina hina
lagrænu æð sem liggur gegnum verkið frá upphafi til enda.
Magnús sneri heim árið 1954 en í Reykjavík voru fá tækifæri fyrir
nýjungagjarnan tónsmið og hann mátti þola atvinnuleysi í hátt á annað
ár. Við Ríkisútvarpið var honum boðin föst staða 1956 og hún létti af
mestu brauðáhyggjunum en krafðist þess á móti að hann legði píanó­
leikinn að mestu á hilluna um hríð. Hann hélt þó áfram að semja tólf­
tónamúsík. Sönglagið Hendur (1956) og orgelverkið Ionization (1957)
eru merkar tilraunir þar sem enn er farið eftir reglum Schönbergs í
einföldustu mynd, formið er knappt, tónaröðin ýmist flutt óbreytt, aft­
urábak eða spegluð, og engum tóni ofaukið fremur en í píanóstykkjun­
um áður.
Fleiri íslensk tónskáld tóku að spreyta sig á tólftónasmíðum um sama
leyti. Við Tónlistarskólann í Reykjavík hafði Jón Þórarinsson kennt aðra
og hefðbundnari tónsmíðaaðferð sem hann hafði numið af Paul Hinde­
mith við Yale­háskóla um miðjan fimmta áratuginn. Lögmál Hinde­
miths voru gamalt vín á nýjum belgjum; þótt tónalögmálin séu frjálsari
en í eldri tónlist eru hefðbundin ómblíð tónbil, ferundir og fimm undir,
undirstaða alls. Fagurfræðilegu gildin eru líka hin sömu: tónlistin ein­
kennist af góðri raddfærslu og kontrapunkti sem stundum hefur yfir sér
fornt yfirbragð, hendingar eru mótaðar af smekkvísi og tónlistin felld í
gömul form, sónötur, konsertar, sinfóníur, fúgur. Sú kynslóð íslenskra
tónskálda sem kom fram á sjónarsviðið eftir heimsstyrjöldina síðari orti
meira og minna öll í þessum stíl: Jón Nordal samdi Konsert fyrir hljóm-
sveit (1949), Fjölnir Stefánsson Sónötu fyrir fiðlu og píanó (1954) og Leif­
ur Þórarinsson sönglög við ljóð úr Fögru veröld Tómasar Guðmunds­