Tímarit Máls og menningar - 01.02.2010, Page 61

S t r a u j á r n i ð o g v i s k í f l a s k a n
TMM 2010 · 1 61
sonar (1957). En þegar náminu hjá Jóni Þórarinssyni lauk opnuðust
þeim nýjar víddir og allir áttu þeir eftir að semja í tólftónastíl, að
minnsta kosti um hríð. Þótt piltarnir hrifust af aðferð Schönbergs átti
hún lítinn hljómgrunn meðal íslenskra áheyrenda og jafnvel lærðir
músíkantar fundu tónlistinni allt til foráttu. Sigurður Örn Steingríms­
son og Kristinn Gestsson léku Fantasíu Schönbergs fyrir fiðlu og píanó
á tónleikum Musica Nova 1961 og tónlistardómari Þjóðviljans sagðist af
því tilefni hafa sárvorkennt hljóðfærunum sem leikið var á: „… mér
fannst oft eins og verið væri að kvelja kött í fjarska“.2
Af þremenningunum átti Jón Nordal skemmsta dvöl í ríki hins hreina
seríalisma. Í Fiðlusónötu hans (1952) heyrist tólftónaröð í upphafi mið­
kaflans, en annars staðar eru áhrif Hindemiths enn merkjanleg. Straum­
hvörfin urðu þegar hann sótti tónsmíðanámskeið í Darmstadt í Þýska­
landi árið 1957. Þar hafði frá stríðslokum verið starfræktur sumarskóli í
tónsmíðum þar sem nemendur gátu unnið að list sinni frjálsir undan
þeim pólitíska þrýstingi sem hafði sett mark sitt á tónsköpun stríðsár­
anna. Darmstadt var kraumandi suðupottur þar sem Pierre Boulez,
Karlheinz Stockhausen og Bruno Maderna diskúteruðu nýstárlegar
hugmyndir sínar, og dvölin þar hafði djúp áhrif á Jón: „Þetta breytti öllu
og ég hef í raun og veru aldrei samið neitt síðan sem að á ekki einhverj­
ar rætur í þessu.“3 Greinilegustu áhrifin má merkja í hljómsveitarverk­
inu Brotaspil sem kom flestum í opna skjöldu þegar það heyrðist fyrst í
Háskólabíói 1962. Jón Þórarinsson, fyrrum lærimeistari tónskáldsins,
skrifaði gagnrýni í Morgunblaðið og þótti tónsmíðin framandleg og tor­
skilin, jafnvel við nánari kynni. Hann minnti á að sama gilti um aðferð
Schönbergs og „hvert annað „kerfi“, sem listamenn koma sér niður á og
vinna eftir, að hún ein tryggir engu listaverki lífsandann“.4 Hér berg­
málar gagnrýnandinn orð Hindemiths í kennsluritinu Unterweisung in
Tonsatz. Þar harmar hann uppgang tólftónastefnunnar sem byggist á
tískustraumum og gangi „þvert á lögmál náttúrunnar“.5 Sjálfur var Jón
Nordal fullur efasemda um hvert halda skyldi og lét ekki frá sér annað
verk fyrr en að fjórum árum liðnum, Adagio fyrir strengi, píanó og
hörpu, sem þykir almennt marka tímamót á ferlinum og upphaf hins
persónulega stíls sem hefur einkennt verk hans upp frá því.
Leifur Þórarinsson hélt afdráttarlausari tryggð við hreinan seríalisma
og sótti tíma beggja vegna Atlantsála hjá mönnum sem stóðu framarlega
í hinni nýju list. Í Vínarborg lærði hann hjá Hanns Jelinek sem hafði
sjálfur numið bæði hjá Schönberg og Alban Berg og kenndi tólftóna­
fræði á námskeiðunum í Darmstadt; síðar fluttist Leifur til New York
þar sem lærimeistari hans var Wallingford Riegger, einn helsti seríalisti