Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Side 61

U p p k a s t i ð 101 á r i s í ð a r
TMM 2009 · 2 61
Og nokkru síðar:30
Já, segir Skúli. Samningurinn er auðvitað stórt skref frá stöðulögunum. Með
honum fær heimastjórnin styrkari stöðu í lögum en hún hefur núna. Það er
auðvitað mikilvægt.
Kannski, segir hún. Hins vegar er heimastjórnin staðreynd og okkur liggur
ekkert á þessum samningi. Heimastjórninni verður ekki haggað. Hvers vegna að
rjúka til og semja um það núna að Ísland verði ekki af hendi látið?
Auðvitað er það vonlaus vígstaða að ætla sér að rökræða sagnfræðilega
við skáldsögu. Annars vegar hef ég ekki hugmynd um hvaða heimildir
Ármann kann að hafa fyrir máli sínu um sjónarmið Theodóru. Hins
vegar lætur höfundur skáldsögu ógjarnan uppi boðskap sinn með
berum orðum. Hann verður að lesa á milli línanna. Engu að síður ætla
ég að leyfa mér að halda því fram að saga Ármanns sé hetjusaga konu
sem tekur óvænt að sér að berjast fyrir góðum málstað. Hvergi í bókinni
sé ég mat Theodóru og skoðanir véfengd. Ef við viljum lesa boðskap út
úr bókinni hljótum við að lesa hann þannig að það hafi verið rétt að
hafna uppkastinu.
Vilmundur Gylfason fer hins vegar ekki í neinar skáldlegar grafgötur
með að það hafi verið rangt að fella uppkastið:31 „Uppkastið var gott
plagg. Staðreynd er að Uppkastið 1908 er því sem næst nákvæmlega það
sem gert var með Sambandslögunum 1918.“ Og andstaða Skúla við upp-
kastið var ekkert annað en hentistefna, alveg eins og hann hafði sýnt í
stjórnskipunarmálinu áður:32 „… í sjálfstæðismálum hefur hann verið
ómerkilegur tækifærissinni. Fyrst að því er varðar miðlun, síðan birtir
til í sambandi við Valtýsku, en loks verður andstaðan við Uppkastið svo
tækifærissinnuð að með ólíkindum má telja um annars jafn fágaðan
mann.“ Hér vísar Vilmundur til þess að Skúli hafði snúist harkalega
gegn svokallaðri miðlun í stjórnskipunardeilunni við Dani 1889 en hins
vegar stutt miðlunartillögu Valtýs Guðmundssonar sem kom upp átta
árum síðar.33 Allt á það sínar skýringar þótt ekki sé rúm til að ræða þær
hér.
Skoðanamunur Ármanns og Vilmundar á örlögum uppkastsins er þá
þessi, í einföldu máli sagt: Samkvæmt Ármanni féll það maklega fyrir
tilstilli einarðra og glöggskyggnra manna, þar á meðal og ekki síst einn-
ar konu. Samkvæmt Vilmundi varð það fórnarlamb tækifærissinna.
Ármann fer fremur skammt út í að gera grein fyrir ágreiningi Skúla
og Theodóru við stuðningsmenn uppkastsins. Hann gerir ákvæðið um
að Ísland yrði ekki af hendi látið að helsta ásteytingarsteini þeirra og
virðist skilja það svo að það útilokaði að hægt væri að segja samningn-
TMM_2_2009.indd 61 5/26/09 10:53:25 AM