Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Side 63

U p p k a s t i ð 101 á r i s í ð a r
TMM 2009 · 2 63
Því verður ekki neitað að mjög verulega miðaði áleiðis að formlegu
íslensku sjálfstæði milli 1908 og 1918.
Engu að síður held ég að það sé rétt hjá Vilmundi Gylfasyni að and-
staða margra gegn uppkastinu 1908 hafi sprottið af öðru en göllum þess,
af andúð á Hannesi Hafstein ráðherra, gremju yfir sigri Heimastjórnar-
manna þegar þeir fengu sinn mann í ráðherrasess 1904, jafnvel öfund
yfir velgengni Hannesar í ráðuneytinu á velmegunarárunum framan af
ráðherraferli hans. Í stjórnmálalífi Íslendinga á þessum árum var ein-
hver einkennileg heift sem myndar óskiljanlega andstæðu við þá hlýju,
bjartsýnu og velviljuðu þjóðrækni sem líka fyllti hugi manna. Frá
sjónar miði okkar eftir á lítur út eins og það hefði breytt afskaplega litlu
hvort uppkastið var samþykkt eða fellt. Auðvitað höfum við forréttindi
eftirhyggjunnar; við vitum að íslenskt samfélag átti eftir að taka sín
stærstu skref til nývæðingar með vélvæðingu fiskveiðiflotans á alnæstu
árum og fyrri heimsstyrjöldin gerbreytti í bili valdakerfi Evrópu og
afstöðu Dana til sjálfsákvörðunarréttar þjóðernisminnihluta. Samt
finnst mér nánast jafn erfitt að skilja að fylgismenn uppkastsins hafi
þóst koma til landsins með mikinn frelsisboða vorið 1908 og að and-
stæðingar þess hafi séð í því bráðan váboða. Uppkastið hafði hreinlega
lítið pólitískt innihald; það hefði á hvorugan veginn breytt miklu um
stöðu samfélagsins í Danaveldi. Staða þess í Íslandssögunni og táknrænt
gildi er í hrópandi misræmi við efnislegt gildi þess. En auðvitað þarf
táknrænt gildi síður en svo að vera lítið eða ómerkilegt.
Ástæða þess að uppkastið virðist svo lítilvægt nú og jafnframt að and-
stæðingar þess fundu svo góðan höggstað á því er líklega einna helst sú
að Íslendingar bjuggu við mjög bærilegt fyrirkomulag á sambandinu við
Danmörku 1908. Stöðulögin frá 1871 voru stutt og ónákvæm og rúm-
uðu mikla sjálfstjórn Íslendinga. Einu sinni fyrir mörgum árum varpaði
ég þeirri spurningu fram í hópi stúdenta í sagnfræði hver væri stærsti
áfanginn á leið Íslendinga til sjálfstæðis. Ein stúlkan svaraði: stöðulögin,
og það þótti mér gott svar. Stöðulögunum til viðbótar höfðu Íslendingar
svo nýlega fengið heimastjórn og þingræði og voru rétt að byrja að nýta
sér það að hafa innlent ráðherravald sem beitti sér fyrir nýjungum eins
og símasambandi við útlönd og almennri fræðsluskyldu barna og varð
vegna flokks síns að leitast við að gera kjósendum til geðs. Ef stöðulögin
voru ekki stærsti áfanginn á leið til sjálfstæðis var það örugglega heima-
stjórnin.
Af þessum ástæðum hittir Ármann Jakobsson naglann á höfuðið
þegar hann leggur Theodóru í munn það sem er tilfært hér á undan:
„Hins vegar er heimastjórnin staðreynd og okkur liggur ekkert á þess-
TMM_2_2009.indd 63 5/26/09 10:53:25 AM