Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Side 74

Ú l f h i l d u r D a g s d ó t t i r
74 TMM 2009 · 2
Auðvitað eru gæði þessara bóka mismikil eins og gerist og gengur.
Sum verkanna eru hrein formúluframleiðsla en önnur nýta möguleika
fantasíunnar á hugvitsamlegan hátt sem jafnvel inniheldur pólitískar
víddir. Þegar femínisma óx fiskur um hrygg á sjöunda áratugnum varð
fantasían fljótlega ein þeirra greina sem konur nýttu til að fjalla um
samfélagið á róttækan og ögrandi hátt. Svava Jakobsdóttir er þekkt
íslenskt dæmi en af erlendum höfundum er Le Guin fræg fyrir femínísk-
ar fantasíur og vísindaskáldsögur, þrátt fyrir að ekki sjáist mikil fem-
ínísk ummerki í fyrstu Earthsea-bókunum.3 Rowling var meðal annars
gagnrýnd fyrir skort á femínisma, enda aðalhetjan karlkyns og tilvís-
anirnar, eins og fyrr segir, mikið til í kunnar strákafantasíur. Til dæmis
hafa kvenhlutverkin þótt neikvæð og þá sérstaklega helsta vinkona
Harrys, Hermione, sem er kúristi, besti nemandinn sem réttir alltaf
fyrst upp höndina og les stöðugt bækur. En það þýðir ekki að hún sé
leiðinleg og óþolandi eins og hefðin segir til um, þvert á móti er Her-
mione ein af aðalpersónum sagnanna, bæði dugleg og hugrökk og á
stóran þátt í því að bjarga Harry úr alls konar hremmingum.
Því þetta er einmitt málið: hvernig unnið er með klisjur og kunnugleg
minni. Mikill hluti afþreyingarmenningar er ákaflega hefðbundinn í
grunnatriðum, en það er hrein blindni að hafna þessu efni og afskrifa
það þar með. Því það er í afkimum þessarar afþreyingarmenningar sem
ýmiss konar andspyrna þrífst; á yfirborðinu getur allt virst slétt og fellt,
en þegar betur er að gáð er sitthvað rotið í veldi drekanna. Persónurnar
í Harry Potter eru vissulega stundum ansi einlitar, en það kemur ekki í
veg fyrir að grunnhugsun og boðskapur bókanna er gagnrýni á fordóma
og þröngsýni gagnvart því sem öðruvísi er; Rowling deilir jafnt á kyn-
þáttamisrétti og smáborgarahátt sem stéttaskiptingu, og þó að kynja-
misrétti sé aldrei beinlínis tekið fyrir, þá þarf ekki annað en benda á að
í kústakeppnisliði Potters eru þrjár stelpur en í óvinaliðinu engin.
I
Það er hins vegar óvarlegt að dæma gæði fantasíu eingöngu út frá því
hversu pólitísk hún er, enda er það því miður svo að margar (en alls ekki
allar!) hinna erlendu femínísku fantasía sem voru ákaflega vinsælar á
áttunda og níunda áratugnum eru afskaplega óspennandi bókmennta-
verk; þær eru einfaldlega of þvingaðar til að virka sem ögrandi og
heillandi fantasíur. Það þarf ekki endilega að setja einhvern boðskap á
oddinn því segja má að í grundvallaratriðum sé fantasían í eðli sínu
róttækt form, hún brýtur upp hinn hversdagslega veruleika og neyðir
TMM_2_2009.indd 74 5/26/09 10:53:26 AM