Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Qupperneq 8

S t e fá n J ó n H a f s t e i n
8 TMM 2011 · 3
reiðina eða hluti af honum sem trúði því í alvöru að Ísland væri á leið
til markaðsvæðingar skiptir engu máli. „,Þú kannt að láta það heita eitt-
hvað,“ sagði Kári, vinur minn heitinn, faðir Einars rithöfundar, þegar
honum líkaði við sögurnar, og þannig var um „frjálshyggjuna“ á Íslandi.
Þetta barst með sunnanvindinum síðustu tvo áratugi 20. aldarinnar og
tók á sig mynd „hugmyndafræðilegrar“ baráttu sem frjálshyggjumenn
töldu sig hafa sigrað í við fall Berlínarmúrsins, kjör Davíðs Oddssonar
og einkavæðingarferlisins sem byrjaði undir forystu Alþýðuflokksins
löngu fyrir daga gróðærisins brjálaða.
Frá sjónarhóli leikmanns er (ný)frjálshyggja hugmyndafræði sem hvet-
ur til minni ríkisafskipta, aukinnar markaðs- og samkeppnisvæðingar,
ábyrgðar einstaklingsins á gerðum sínum í stað félagslegra lausna og
almennt talað: Auðhyggju. Í stjórnartíð Davíðs Oddssonar og Geirs
H. Haarde var þetta flest þverbrotið: Ríkisafskipti jukust stórkostlega,
skattar sem hluti af þjóðarframleiðslu fóru upp, ríkisstarfsmönnum
fjölgaði um nær 50% síðustu 10 árin fyrir Hrun, ríkisstofnunum um
nokkra tugi, samþjöppun og réttnefnd einkavinavæðing réðu för en ekki
samkeppnisvæðing.7 Mörg sveitarfélög fóru sömu leið og greindi ekki
að þau sem lutu stjórn Sjálfstæðisflokksins eða annarra.8 Eitt megin-
einkenni á stjórn Sjálfstæðisflokksins áratuginn fyrir Hrun er útþensla
ríkisbáknsins. Tímabilið einkennist þó vissulega af einum þræði frjáls-
hyggjunnar, sem er auðhyggja. Ójöfnuðurinn sem stórjókst á Íslandi á
sama tíma er ekki hugmyndafræðilegt keppikefli frjálshyggju í sjálfu sér
þótt stundum sé hann óhjákvæmilegur fylgifiskur. Hvers vegna mót-
staðan klikkaði er svo löng saga, en í stuttu máli voru það „pólitísk upp-
kaup“ arðræningjanna. Ég hef mína tilgátu um þau og kem að síðar.9
Enn, þremur árum eftir Hrunið, eru íslenskir vinstrimenn í slag við
frjálshyggjuna þegar þeir ættu að einbeita sér að spillingunni. Því hún
er kjarninn í íslensku leiðinni.
II. Íslenska leiðin, spilling í skjóli auðs
Í öllum þeim ósköpum sem dundu á kringum Hrunið sat ég suður í
Afríku og las sögu nýfrjálsu ríkjanna þar. Þau eru flest örlítið yngri en
íslenska lýðveldið, stofnuð í kringum 1960, og af mun meiri vanefnum.
Ég hélt lengi vel að Ísland með „sína sterku lýðræðishefð“ og nýfrjálsu
ríkin í Afríku og víðar væru ósambærileg. Eftir því sem fleiri steinum
var velt í Hruninu, og allt fram á þennan dag, og meira og meira ógeð
kemur í ljós, verður manni hugsað til afríska ástandsins. Hvar tæma
menn seðlabanka? Hvar eru auðlindir settar í fárra manna hendur? Hvar