Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Síða 10

S t e fá n J ó n H a f s t e i n
10 TMM 2011 · 3
skipta pólitísk völd, úthlutun gæða, hollustukerfi og „ættbálkabönd“
mun meira máli en verðleikar og hæfni. Hagfræðingar kunna að skil-
greina hvernig auðlindaarðurinn (rentan) skapar misgengi í hagkerfinu,
það snýst um að fleyta rjómann ofan af herfanginu sem náttúran gefur,
en ekki um skapandi atvinnuvegi, vel rekin fyrirtæki, auðsköpun í krafti
mannvits. „Frjáls“ samkeppni fær ekki þrifist, hvorki milli atvinnu-
greina né fyrirtækja. „Ruðningsáhrifin“ gegn nýsköpun eru bæði hag-
ræn og pólitísk. Hin pólitíska hagfræði bendir svo á að þessu samfara
rísi upp arðránskerfi þar sem miklu meira er upp úr því að hafa að „spila
rétt“ en vinna vel. Sambönd og úthlutun eru mikilvægari en verðleikar
og framsókn í fjölbreyttu atvinnulífi. Kannast einhver við Ísland?
Undir þessum kringumstæðum snúast stjórnmálin um herfang,
aðgang að auðlindum og því hvernig afrakstri er dreift milli valinna
hópa sem eru undirstaða stjórnmálavalds. Þessari hringrás þarf að við-
halda með stigvaxandi arðráni og yfirbyggingu klíkuvelda sem verða æ
þyngri á fóðrum.
Það mætti ætla að í okkar einsleita og smáa þjóðríki séu kjöraðstæður
til að koma í veg fyrir böl margra afríkuríkja – ættbálkaskiptinguna
(tribalism). Samkvæmt henni kemur ættbálkurinn fyrst, þorpið, staður-
inn, frændur og vinir – hópurinn. Abstrakt hugmyndir eins og „almanna-
hagsmunir“, „gagnsæi“, „stjórnsýsla“ „valddreifing“ eru merki um miklu
þroskaðri samfélög þar sem búið er að setja regluverk um samskipti í
stjórnmálum, efnahagslífi, félagsmálum og menningu.11 Ísland er miklu
nær ættbálkasamfélaginu. Þetta sjáum við í hegðun stjórnmálaflokka,
landshlutaafla í gegnum „heimamannasyndrómið“ þar sem hollusta við
hjörðina kemur á undan hugmyndafræðilegum átökum eða verðleikum.
Hollusta er forsenda þess að fá að njóta afraksturs.12
Höfðingjaveldi er skýrt einkenni á svona kerfi. Höfðinginn kemst í
úthlutunarstöðu (ráðherra, landsbyggðarþingmaður, formaður, stjórn-
andi í úthlutunarnefnd, stjórn Byggðastofnunar eða annarri sjóða-
stofnun). Fólk þarf að biðla til höfðingjanna, í stað þess að gagnsætt
kerfi skipi því rétt sem það sækir. Höfðingjar vilja ekki að almenningur
hafi réttindi, heldur sæki til þeirra persónulega og fái úthlutað af náð.
Verðmætum og vegtyllum er dreift af höfðingjum sem ríkja í krafti
„ættbálksins“13. Því ógleggra sem regluverkið er og ógagnsærra því betra
fyrir höfðingjaveldið. Eitt af lykilatriðum í því er að valdsskorður séu
óskýrar og viðurlög nánast engin, svo auðvelt sé að taka áhættuna af því
að skandalísera öðru hverju.14
Þessi kerfi lifa ekki í stöðnun og verða sífellt fyrir áreiti. Á Íslandi
höfum við ekki her eða lögreglu sem lemja niður mótmæli og drepa fólk.