Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Síða 121

Í s l a n d s v i n a m i n n s t
TMM 2011 · 3 121
er af tyrknesku málaættinni), skóf
kennslubók í spænsku og hóf enskunám
á eigin spýtur.
Einn góðan veðurdag fann Valerij
rússneskar þýðingar á verkum Ibsens og
Hamsuns á bóka safninu. „Þar með voru
örlög mín ráðin. Ég vissi að norska yrði
mitt viðfang og vinna. Ég var 14 ára þá,
en hef aldrei séð eftir því vali.“3
Í fjallalandinu Kirgisíu fékk hann
annað áhugamál sem fylgdi honum æ
síðan: Fjallgöngur. (Löngu síðar tók
hann þátt í leiðangri sem Leningradhá-
skóli stóð fyrir og átti (í hálfkæringi eða
gríni) að vera „leit að Yeti, snjómannin-
um ægilega“).
Tveim árum síðar losnaði húsnæði
hákólans í Frúnze, Przhevalsk var kvatt,
og 1944 gat fjölskyldan snúið heim til
Leningrad, þar sem háskólinn var aftur
tekinn til starfa.
Klukkan níu að morgni 1. september
1946 hóf Valerij nám við nýstofnaða
norrænudeild Leningradháskóla, sem
laut stjórn þess ágæta fræðimanns og
Íslandsvinar Mikhails Ivanovič Steblin-
Kamenskijs, sem á íslensku kallaði sig
Mikjál Jónsson.
Á uppvaxtarárum Valerijs á 4. áratug
20. aldar var ógnarstjórn Stalíns í
hámarki. Fólk var handtekið á færi-
bandi, oft að því er virtist af handahófi,
og átti sjaldnast afturkvæmt úr klóm
NKVD. Fjölskylda Valerijs fór ekki var-
hluta af þessu. Pavel Naúmovič var
handtekinn og fluttur til Moskvu. Allir
sem voru hnepptir í varðhald voru sekir
nema annað sannaðist. Það gerðist hins
vegar aldrei. Venjulega voru tilteknar
sakir ekki bornar á fólk: því var gert að
semja afbrot sín sjálft. Þeir sem þrjósk-
uðust við höfðu einfaldlega verra af.
Pavel Berkov lét sig að lokum og játaði á
sig njósnir fyrir Þjóðverja. En þá var
kvótinn af Þýskalands njósnurum fullur,
svo að þessu var breytt í njósnir fyrir
Austurríki. Hæfði það ekki síður, því að
hann hafði stundað nám í Vín.
Það var því kraftaverk að Pavel Ber-
kov var látinn laus. Ekki verður endan-
lega úr því skorið hvað kom til. Kona
hans hafði sýnt það einstaka hugrekki
að fara til Moskvu á fund ákærenda
með skjalfesta yfirlýsingu um sakleysi
hans, vottaða af starfsbróður hans í
háskólanum, sem með þessu hætti lífi
sínu. Hitt kann þó að hafa skipt höfuð-
máli, að einhverjir áhrifamenn munu
hafa komist að þeirri niðurstöðu að það
liti betur út ef einhverjir af hinum hand-
teknu teldust saklausir, og til að punta
upp á voru nokkrir fangar látnir lausir,
þ.á m. Pavel Naumovič.
Það voru því mikil viðbrigði við það
sem á undan var gengið þegar Pavel
Berkov var valinn í hóp sérfræðinga og
menntamanna sem sérstök ástæða þótti
til að bjarga úr umsátinni um Leningrad
eins og fyrr segir.
Í téðum drögum að sjálfsævisögu
lýsir Valerij gjörla háskólanámi sínu.
Það er nær ógerningur fyrir Íslending í
dag að skynja þann veruleika sem þar
um ræðir.
Frama og velgengni gátu menn að
vísu uppskorið með frábærum fræðileg-
um árangri, en öruggasta leið fyrir met-
orðastritara var að fara „flokksleiðina“.
En einnig þar giltu flóknar leikreglur,
og Valerij verður einmitt tíðrætt um
leikreglur í frásögn sinni. Lýsing hans er
ítarleg og ekki fögur, en of langt mál
yrði að fara nánar út í þá sálma hér.
Illu heilli lýkur minningabrotum
Valerijs áður en að íslenskunámi hans
kemur, en enginn vafi leikur á því að þá
bakteríu hefur hann þegið af læriföður
sínum Steblin-Kamenskij (Mikjáli Jóns-
syni), sem honum verður skiljanlega tíð-
rætt um í frásögn sinni. Sá sem þetta
ritar átti því láni að fagna að kynnast