Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Qupperneq 6

H a l l d ó r G u ð m u n d s s o n
6 TMM 2012 · 2
Kag kag kag, gvía gvaógvaógvaó-gukk gukk gukk – með þessum hætti skrifaði
Guðmundur Páll upp hljóð sílamáfsins. Um leið og hann reyndi að gera
fuglunum tæmandi skil í bók sinni var hann í raun að sprengja af sér bókar­
formið, fór nær því sem nú heitir margmiðlun. Og vandaði sig við hvern
einasta þátt – en þar skilur einmitt á milli kverúlanta og endurreisnarmanna.
Guðmundur Páll gerði allt vel sem hann gerði: Þeir sem voru svo heppnir að
fá hafragraut hjá honum í Vorsölum í Flatey í morgunmat vita hvað ég er að
tala um, og verður þó að hafa fyrirvara á orðinu morgunmatur þegar Flatey­
ingar eru annars vegar, því þeir rjúka nú ekki á fætur fyrir allar aldir. Sem
minnir á annan eðlisþátt í sköpunarstarfi Guðmundar: Hann fór sér að engu
óðslega. Með vandvirkni og sálarró tókst honum að koma saman hverju
stórvirkinu á fætur öðru um íslenska náttúru, á undraskömmum tíma. Og
vandvirknin sneri líka að sjálfri framleiðslu verksins. Mörg haustin mátti
sjá gömlum húsbíl lagt fyrir utan Prentsmiðjuna Odda, þegar bækurnar
voru komnar þangað í vinnslu, og á hverjum morgni kom höfundurinn, að
soðnum hafragraut, út úr bílnum að líta til með verkinu. Og mitt í öllum
hagkvæmnisathugunum og aðgangstakmörkunum í stórri prentsmiðju fékk
Guðmundur alltaf sínu framgengt, það voru allir boðnir og búnir að leggja
honum lið. Þetta var annar stórmerkilegur hæfileiki Guðmundar: að laða
fólk til samstarfs við sig. En á maður að furða sig á því? Manni sem tekst
meira að segja að láta mig gera gagn við smíðar, honum eru engin takmörk
sett í þessu efni.
Enski fagurfræðingurinn John Ruskin sagði að listin væri í því fólgin að
láta gerólík atriði mynda eina heild. Þannig voru bækur Guðmundar, hvort
heldur þær fjölluðu um fugla, strönd eða hálendi: afar ólíkir þættir mynduðu
ótrúlega sterka heild. Fjölhæfni hans og innsýn í náttúru jafnt sem mannlíf
skilaði sér í þessum verkum, og líka sú gríðarlega vinna sem hann lagði í
undirbúning verkanna og þá gat meira að segja köfunin komið að notum. Í
sívaxandi mæli birtu verkin sýn hans á náttúruna sem samvirka heild og þar
var hann á undan okkur flestum. Bók hans um hálendið varð biblía þeirrar
baráttu sem síðar var háð um verndun þess. Og núna lést hann frá verki sem
fjallar um vatnið, og mun eflaust móta þá umræðu sem á eftir að verða æ
plássfrekari, líka hér á landi, um vatnsbúskap mannkyns.
Ég áttaði mig ekki á hversu samofin þessi heildarsýn var verkskilningi hans
fyrr en við fórum tveir saman í Þjórsárver meðan hann vann að bókinni um
þau. Sú hljóðláta gleði, eða hógværa nautn, sem fylgdi því að virða fyrir sér
umhverfið af tjaldskörinni með honum, og kannski með dreitil af gammel,
gleymist aldrei.
Það var Guðmundi huggun harmi gegn síðustu vikurnar að sjá fram á
að þetta mikla verk hans um vatnið muni verða að veruleika og koma út á
næsta ári. Það er hlutverk okkar samstarfsfólks hans til áratuga að tryggja
að svo verði.
Um leið og ég votta Ingunni, dætrum Guðmundar og fjölskyldu allri mína