Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Síða 13

TMM 2012 · 2 13
Ármann Jakobsson
Hverju reiddust goðin?
Inngangur að tröllafræðum miðalda
Ein fleygustu orð Íslandssögunnar féllu á Þingvöllum kristnitökusumarið
fyrir liðlega þúsund árum. Mér þykir líklegt að ég hafi sjálfur (og eins all­
margir sem eru á mínum aldri eða eldri) haft þau úr Íslandssögu Jónasar
Jónssonar frá Hriflu sem fyrst var gefin út árið 1915 en í áttunda sinn árið
1966 og var sú útgáfa endurprentuð æði oft, m.a. árið 1976. Sú bók var ætluð
10–12 ára og að minnsta kosti börnum sem voru forvitin um sögu og fortíð
þótti hún svo skemmtileg að hún var lesin utan dagskrár án þess að skólinn
þyrfti að gefa um það skipun.
Þegar grafin voru upp gömul eintök af Íslandssögu Jónasar reyndust þessi
fleygu orð standa á bls. 100 sem má heita ansi viðeigandi blaðsíða fyrir
atburði ársins 1000. Orðin átti einn af fremstu foringjum kristinna manna,
Snorri goði Þorgrímsson, og þau voru á þessa leið í endursögn Jónasar:
Hverju reiddust goðin, þá er hraunið brann, sem nú stöndum vér á?
Þessi orð eru nógu fleyg til að hafa skotið upp kolli á hinum og þessum
íslenskum netsíðum vorið 2010, þegar gosið í Eyjafjallajökli stóð hæst, og
raunar þurfti ekki það til því að sjá má þau á netinu í ýmsu samhengi fyrir
gos, í umræðum um landsdóm yfir Geir Haarde og um stöðugleikasátt­
mála aðila vinnumarkaðarins. Hér verður rætt um upphaflegt samhengi
orðanna, mögulega túlkun þeirra og síðan mun ég feta mig að því sem kalla
mætti kjarna málsins en það eru skilgreiningar miðaldamanna á því sem við
nútímamenn kennum iðulega við yfirnáttúruna.
*
Fyrst er rétt að kynna Snorra lauslega. Hann er einn úr þeim frekar fámenna
hópi sögualdarmanna sem birtist í fjölmörgum Íslendingasögum (m.a.
Njálu, Laxdælu og Eyrbyggju), hans er getið í Íslendingabók og í Landnámu
og sem ættföður í Sturlungu, enda var hann barnmargur. Í sögunum kemur
m.a. fram nákvæmlega hversu langlífur hann var, sem er annars fátítt um
sögualdarmenn, hann lést á 68. ári; óhætt er þannig að fullyrða að um fáa 11.
aldar menn eigum við fleiri og betri heimildir.
Ummælin frægu um hraunið birtast fyrst í 13. aldar heimildum og eru þar
reyndar ekki tilfærð á sama hátt og Jónas frá Hriflu hefur þau og við flest