Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Page 116
Á s t r á ð u r E y s t e i n s s o n
116 TMM 2012 · 2
„Bersvæði“ er ekki athafnarými samfélagsins, heldur skjóllaus staður, opinn
í allar áttir og þó á vissan hátt afsíðis – allt að því staðleysa. Um þennan
stað getur ljóðmælandi ekkert fullyrt, né um veðrið og ekki heldur lands
lagið, nánar tiltekið litinn á Esju. En stundum virðast maður og staður
renna saman í eitt og þessi skjóllausi staður er í þeim skilningi sjálf veran
sem hér tjáir sig, flöktandi sjálf í rokinu, varnarlaus, en býr yfir þessu víða
sjónarsviði: út á haf, út í geim.
Staðarljóð eru af ýmsu tagi. Sum eru minnispunktar, einskonar dagbókar
færslur, um staði þar sem staldrað er við á ferðalagi, en áleitnustu staðarljóðin
eru ævinlega þau sem vinna úr þýðingarmiklum tengslum á milli staðar og
vitundar – í huga, minni, tíma og rúmi.6 Þetta á við um ýmis ljóð Jónasar.
„Á bersvæði“ er Reykjavíkurljóð. Ljóð skálds sem var lengi að finna þennan
stað þótt hann byggi þar árum saman. Nokkrum árum síðar, í bókinni
Hvar endar maður? veltir hann enn fyrir sér hvort hann sé „Reykjavíkur
skáld“ – „rekst ævinlega í þennan sjóndeildarhring / fjöll sem segja: þú ert
hér // og hvað viltu hér?“ (HEM 7). Og Esjan er því ekki bara staðarfjall hins
aðflutta Reykvíkings, heldur vegvísir, og þeir sem þekkja ljóðabækur Jónasar
skynja strax þungann í orðinu „norðurhliðin“. Jónas var norðanmaður og
æskuslóðir hans á Akureyri voru honum ætíð ofarlega í huga; Eyjafjörðurinn
og fleiri staðir norðan heiða. Ef til vill hafði Reykjavík ekki náð tangarhaldi á
Jónasi þegar hann færði sig enn sunnar – suður fyrir Alpa – og bætti þannig
í norðurhliðina á sér.
Málsvæði heiðagæsa
Einstaka rithöfundar hefja feril sinn með bók sem ekki verður kallað
byrjandaverk, slíkum tökum reynist höfundurinn hafa náð á miðli sínum
þegar gengið er frá fyrstu bók. Þetta á sannarlega við um fyrstu bók Jónasar,
Í jaðri bæjarins, sem út kom 1989. Jónas var orðinn 29 ára og hafði augljós
lega fengist við ljóðasmíðar um hríð. Atvikin höguðu því svo að ég kynntist
Jónasi haustið 1986 þegar hann átti leið um Kaliforníu þar sem ég bjó við
San Franciscoflóa (orðið „haust“ á raunar vart við um þann stað). Hann
hafði brennandi bókmenntaáhuga en var einnig með hugann við heimspeki
(sem hann nam síðar við Háskóla Íslands, en hafði áður lokið þar námi í
sjúkraþjálfun). Hann var á leið suður á bóginn til vetrardvalar með þáverandi
sambýliskonu sinni. Kynnin af Mexíkó og Gvatemala áttu eftir að hafa mikil
áhrif á hann, en um þau kynni yrkir hann þó ekki í fyrstu bókinni; hann lét
áhrifin gerjast lengur í sér og þau leita fram í síðari bókum. Í fyrstu bókinni
er hann enn að vinna úr öðru sem átti sér vafalítið lengri sögu, tilvistar
spurningum um frelsið, hið einstaklingsbundna ferðalag og samræður við
aðra sem móta ferðina, bæði þann annan sem stundum skýtur upp kollinum
innra með manni og hinn – sem er oftast hún. Eitt ljóðanna, „Straumar“ (ÍJB
37), gæti raunar tengst Kaliforníu, en þó er erfitt að fullyrða um það: