Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 12

S n o r r i Pá l l J ó n s s o n Ú l f h i l d a r s o n
12 TMM 2013 · 1
endaloka sögunnar. Ríkjandi ástand er samkvæmt þessu til komið vegna
almenns samþykkis hinna valdalausu, sem það og stendur eða fellur með.
Minna er fjallað um hvernig sjálft samþykkið er til komið, í besta falli gert ráð
fyrir því svo lengi sem hinir valdalausu hafni ekki beint þessu fyrirkomulagi
– sem þeir gætu auðvitað einungis gert með áðurnefndri valdbeitingu hinna
valdalausu, ekki er kosið um raunverulega ólík hugmyndakerfi í kjörklef-
anum – samþykki þeir það í grundvallaratriðum.
Raunveruleikinn er auðvitað flóknari en svo og kallar fram mynd hinna
kviksettu, tyggjandi þegna. Margkrýndur faðir almannatengslaiðnaðarins,
hinn bandaríski Edward Bernays – sem á afrekaskrá sinni hefur meðal
annars að hafa peppað upp almannastuðning við þátttöku Bandaríkjanna
í fyrri heimsstyrjöldinni, leikstýrt upphafinu að félagslega samþykktum
reykingum kvenna, og gert mögulegt valdaránið í Gvatemala árið 1954 sem
stutt var af Bandaríkjastjórn og CIA22 – setti fram nokkuð góða útskýringu
á tilurð og viðhaldi slíks samþykkisis strax í fyrstu málsgrein bókar sinnar,
Propaganda, sem birtist fyrst á prenti árið 1928 og hefur enn þann dag í dag
sess heilagrar ritningar almannatenglanna:
Meðvituð og skynsamleg hagræðing á skipulögðum venjum og skoðunum fjöldans
er nauðsynlegur þáttur í lýðræðissamfélagi. Þeir sem stjórna þessu óséða gangverki
samfélagsins mynda hið ósýnilega stjórnvald sem er hið raunverulega stjórnvald
lands okkar.23
Almennt er auðvitað litið svo á að hver og einn samfélagsþegn taki upplýsta
ákvörðun um pólitískar skoðanir sínar og neysluvenjur, ákvörðun sem tekur
helst á sig mynd í kjörklefanum og versluninni. En Bernays segir að þar
sem við núverandi samfélagsskipulag sé ómögulegt fyrir nokkurn mann að
mynda sér upplýsta afstöðu til allra þeirra mála sem honum eru viðkomandi,
hafi samfélagið „samþykkt að takmarka valkosti sína við hugmyndir og hluti
sem athyglin beinist að með hjálp áróðurs af öllum gerðum“.24
Og hvers vegna er þá ákvarðanatakan ekki færð í hendur örfárra gáfu-
manna sem valið gætu þau kerfi, hugmyndir og vörur sem móta eiga sam-
félagið og stjórna þróun þess? Hvers vegna ekki frekar að búa við menntað
einveldi? Því samkvæmt Bernays hefur frjáls samkeppni orðið fyrir valinu og
því hafi „samfélagið samþykkt að leyfa frjálsri samkeppni að vera skipulögð
með forystu og áróðri“. Með öðrum orðum hefur samfélagið samþykkt að
láta hið ósýnilega stjórnvald skapa samþykki sitt á hugmyndum, kerfum
og vörum. Samþykkt að gangast undir hulið kennivald þeirra sem skapa
áróðurinn. Og sé greining Bernays ekki gloppótt hefur fyrrgreinda sam-
þykkið orðið til líkt og hið síðarnefnda, í gegnum hugmynd sem komið
er fyrir með áróðri og samfélagið sjálft japlar svo á henni til sigurs og við-
halds.
Þegar pólitíkusar og álitsgjafar umorða Altúngu Voltaires og fullyrða að
þó að kerfið sem við búum við í dag – fukuyamískar bólfarir hins svonefnda