Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 42

S t e i n u n n I n g a Ó t t a r s d ó t t i r
42 TMM 2013 · 1
útfallsins. En reynsluleysi, ókunnugleiki, skortur óhrekkvísra og eldri leiðsagnara,
sem ekki stóðu þá fátækum til boða, en hvötur hinna, er máske vilja flesta minni
sjer, olla nú þá svo á stendur einatt misjöfnu. … hefði nokkur í fyrstu sagt honum,
sem satt var, að á 3–4 árum var og er máske enn hægt að ná attestats í medicin með
æru við universitetið, þá gat skeð, að honum á eftir hefði hlotnast æðri vegur eður
arðmeiri embættistrappa í því mediciniska en hann síðan hlaut. En hvað hægt er
ekki að sjá þetta og annað á eftir og segja, – en hver vogar það afgjört? – að hann
með áðursögðu og eftirfylgjandi hafi forspilað sinni lukku? Honum var aldrei kent
að trúa á hana, heldur á guð (18).
Í ellinni lítur Sveinn yfir farinn veg og telur að gæfan hafi snúið við honum
baki, hann hafi verið leiksoppur örlaganna, saklaus sveitadrengur sem hlýddi
vondum ráðum, að sjálfstæðar ákvarðanir hafi ekki verið honum eðlislægar
og að fátæktin alltaf verið honum fjötur um fót. Hann dreymdi um frama,
tíma til að sinna áhugamálum sínum og betri fjárráð en draumar hans rætt-
ust ekki. Seinna segir Sveinn allt þetta hafa valdið sér þunglyndi, angursemi
og depurð. Fram eftir árinu 1795 var Sveinn oft í þungum þönkum um líf sitt
en segist „alvanur að fela sig forlaganna herra“ (32). Ósjálfræði hans birtist
vel þegar hann lætur tilleiðast að gifta sig 1795 og stofna bú samkvæmt
ráðum Vigfúsar sýslumanns Thorarensen (1756–1819) og þá eru vonir hans
um náms- og embættisframa endanlega brostnar. En ábyrgðin er ekki hans
sjálfs, að mati hans, heldur stjórna fortölur annarra, Guð og forlögin því
hvernig lífsgangan er. Hjónaband hans var þó farsælt og barnmargt en þegar
vonbrigðin heltaka hann þarf Þórunn að taka á honum stóra sínum, einu
sinni þurfti hún að sækja hann á annan bæ þar sem hann hafði lagst í kör af
sorg og þunglyndi yfir sínum hlut.
Upplýsingarskeiðið á Íslandi er litríkt tímabil andstæðna og ólíkra hug-
mynda. Í textum upplýsingarmanna speglast ríkjandi tíðarandi, sjálfsveran
gægist hikandi fram og öndverð viðhorf mismunandi hugsunarkerfa togast á.
Skýrt kemur fram hvernig háskólagenginn og margfróður skynsemistrúar-
maður eins og Sveinn Pálsson sveiflast á milli lærðrar vísinda- og rökhyggju,
píetisma samtíðarinnar og þeirrar þjóðtrúar- og náttúrudulhyggju sem hann
er alinn upp við. Í verkum hans má skýrt greina hvernig alfræðin eða taflan
verkar á huga hans og hjúpar sig gervi vísindanna. Augljós er trú hans á að
hægt sé að safna þekkingu saman, lýsa henni með orðum sem tákni hlutina
á gagnsæjan hátt og koma þannig böndum á heiminn. Ósjálfræði og trú
á fyrirfram ákveðin örlög hindra framgang hæfileikaríks manns eins og
Sveinn Pálsson var, harðduglegur og bráðgáfaður, en hann glatar tækifærum
til fjár og frama með því að láta varpast í forlaganna straum í stað þess að
stjórna lífi sínu sjálfur. Dæmi um það hafa verið rakin hér og má víða finna
í verkum hans. Í annál eða Anniversariu frá 1797, sem birt er í Ferðabókinni,
þylur hann upp hvernig hann sér fyrir sér stöðu landlæknis á Íslandi þróast í
framtíðinni á glæsilegan hátt. En hann klykkir svo út með: „En til hvers er að