Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 142

D ó m a r u m b æ k u r
142 TMM 2013 · 1
mildi bjargað um borð í franskt herskip.
Gunnar Guðmundsson sýnir fram á að
ekkert af þessu gerðist í raun og veru.
Jón Sveinsson er hér að leggja drög að
helgisögu um líf sitt ef svo mætti segja:
treystum guði og allt mun vel fara.
Það kemur fram, að Jón Sveinsson
gerir sér vel grein fyrir því að hann hafi
tilhneigingu til að ýkja. Og í upphafi rit-
ferils síns segir hann í bréfi til móður
sinnar að sögur sínar séu „að nokkru
leiti skáldskaparrit því alt hefur ekki
hændt mig selv“ (285). Samt lagði hann
út á við ávallt sterka áherslu á að allt
sem í bókunum stæði hefði sannarlega
„komið fyrir hann sjálfan“. Í formála
annarar þýskrar útgáfu „Nonna“ segir
hann:
„Því miður hafa nokkrir litið svo á að
„Nonni“ sé skáldsaga sem segi aðeins
frá uppdiktuðum atburðum. Nonni er
nafn sem ég bar í raun og veru í barn-
æsku, og í bókinni greini ég frá raun-
verulegum, sönnum – ekki skálduðum –
atburðum úr æsku minni. Einmitt það
gefur bókinni eiginlegt gildi að hún
segir ekkert nema sannleikann“ (328).
Og Gunnar bætir því við að Jón
Sveinsson hafi ítrekað það oft síðar að allt
væri satt og rétt sem í Nonnabókum
stæði. Hann útskýrir þetta misræmi á
þann velviljaða hátt, að Jón Sveinsson
hafi í senn viljað ná sem best til lesanda
sinna – m.a. með æsilegri atvikum en
lífsreynslan þekkti – og um leið segja
uppbyggilegar dæmisögur úr sínum
heimi sem flyttu þann boðskap að því
bæri að treysta „að handan við hverja
raun væri gleði og hamingju að finna“
(328). Og hann teldi sig ná bestum
árangri við þennan erindrekstur með því
að hamra á því, að sögur hans væru
sannar „því að fyrir honum var sannleik-
urinn ekki fólginn í nákvæmri endurgerð
raunverulegra atburða heldur í boðskap
og inntaki frásagnarinnar“ (423).
Þetta er allt vel sennilegt – en tekur
ekki frá lesandanum þá freistingu að sjá
hér stefnt í nokkra siðferðilega tvísýnu:
eru hæpnar og þó afdráttarlausar stað-
hæfingar um „raunverulega atburði“
leyfilegar sé tilgangurinn góður og þar
með „sannur“? Hafa menn ekki lengi og
mikið hamast einmitt á jesúítum fyrir
að þeir telji að tilgangurinn helgi meðal-
ið? Þessu mætti svara með því til að
mynda, að ekki bregði Nonni á frjálsan
leik með ímyndunaraflið til þess að
hefna sín eða ná sér niðri á nokkrum
manni – en samt, samt stendur eftir ein-
hver gáta sem kallar á betri lausn.
Alltaf barn í hugsun
Það er um margt gott að höfundur ævi-
sögunnar Gunnar Guðmundsson er
sjálfur maður kaþólskur – hann ratar þá
betur en utanaðkomandi um hugar-
heima Nonna og höfundar hans. Hann
er mildur og kurteis í dómum eins og
vænta má, en þó ekki svo að rödd gagn-
rýni þagni með öllu. Gunnar gerir sér
t.d. grein fyrir því að þeir sigrar sem rit-
höfundurinn Jón Sveinsson vinnur með
vinsælum Nonnabókum eru tvíbentir.
Hann verður eftirlæti þúsunda barna „á
öllum aldri, ekki sem hinn fullþroska
maður Jón Sveinsson heldur sem dreng-
urinn Nonni frá sögueynni Íslandi. Við
það hlaut hann þá ást og umhyggju sem
hann hafði alla tíð þráð en var um leið
hnepptur í fjötra á þroskaferli sínum
sem listamaður. Hann komst aldrei út
úr sagnaheimi Nonnabókanna“ (320).
Það er víst og satt. Og Jón Sveinsson
trúði því sjálfur, að þegar hann barn-
ungur yfirgaf land sitt og móður hefðu
umskiptin verið svo róttæk að „sálarlíf
mitt staðnaði“ og þótt hann „mótaðist
að nýju“ hafi hann jafnframt „varðveitt
sálarlíf 12 til 13 ára unglings“ (8). Og
það er þetta sálarlíf sem ræður mestu
um viðbrögð einnig gamals manns og