Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Blaðsíða 114

Á r n i B e r g m a n n
114 TMM 2016 · 2
hafi týnt lífi: allir gyðingar sem til náðist og svo íbúar hundraða þorpa sem
brennd voru í refsiaðgerðum þýska hersins gegn áhlaupum skæruliða.
Svetlana Alexijevitsj hefur einnig ritað bók um afleiðingar kjarnorkuslyss-
ins í Tsjernobyl. Sú borg stendur að vísu í Úkraínu en það er Hvíta-Rússland
sem varð fyrir mestu tjóni: þar hefur dánartíðni verið há af völdum geisla-
virkni og um fimmtungi alls landsins hefur verið stórlega spillt.
En Svetlana Alexijevitsj takmarkar aldrei svið sitt við Hvíta-Rússland eitt
– hún fjallar um hugsanir, tilfinningar og hlutskipti hins „sovéska manns“
í miklum bókaflokki sem hún kallar einu nafni Golosa útopíi, Raddir stað-
leysunnar, þar skal finna raddir þeirra sem lifðu í Sovétríkjunum, samfélagi
sem verða skyldi engum öðrum líkt. Hin fyrsta „Stríðið ber ekki konusvip“
(Ú vojny ne zhenskoje litso) kom úr 1985, „Síðustu vitnin“ (Poslednije svide-
teli) sem er um börn í stríðinu kom út sama ár. Sinkpiltarnir (Tsinkovye mal-
tsjiki) sem fjallar um sovéska hermenn í Afganistan kom á prent 1989, „Heill-
aðir af dauðanum“ (Otsjarovannije smertju) sem fjallar um sjálfsmorðs-
faraldur eftir hrun Sovétríkjanna kom út árið 1993, „Bæn fyrir Tsjernobyl“
(Tsjernobylskaja molitva) 1997 og að lokum „Tíminn endurnýttur“ (Vremja
sekond hand) 2013.
Heimildabókmenntir
Sjálf saga Sovétríkjanna og hrun þeirra ræður miklu um aðferðina sem
Svetlana Alexijevitsj hefur kosið sér: að leita fólk uppi, hlusta á sögur hvers
og eins, skrásetja þær, velja úr þeim, tengja þær saman. Þetta telur hún brýnt,
ekki síst vegna þess að út af ritskoðun sem lengi var öflug og líka ótta fólks
við skuggahliðar eigin fortíðar, hefur svo margt legið í þagnargildi. Svetlana
vill ekki síst gefa þeim orðið sem ekki hafa komist á spjöld sögu og átt sér
talsmenn fáa í skáldsagnaheimi og með því móti bjarga því frá gleymsku sem
enn verði munað. Í annan stað er á það að líta, að heimildasögur (otsjerki)
hafa verið veigamikill hluti af rússneskri bókmenntahefð. Tolstoj skrifaði um
fátækrahverfi í Moskvu, Tsjekhov fór austur á eyna Sakhalin að skrifa um
kjör refsifanga, Dostojevskij skrifaði skýrslubók um sína fangavist í Síbiríu.
Að sumu leyti fetar Svetlana í fótspor annars Nóbelsskálds að austan,
Alexanders Solzhenytsins, sem einsetti sér að safna sem mestu efni um líf
og örlög pólitískra fanga, bæði í heimildabálki sem nefnist Gúlageyjaklasinn
og svo í skáldsögum. Þær bækur gátu ekki komið út á heimaslóðum fyrr en
löngu eftir að þær voru skrifaðar, en af þeim vita menn mikið um líf bæði
hvunndagsmanna og frægra á valdadögum Stalíns. Rit Svetlönu ná aftur í
lok þess tíma og fylgja síðan þeim atburðum og breytingum sem við tóku
síðustu áratugi Sovétríkjanna og eftir fall þeirra. En sá er munur á að hún
safnar vitnisburði annarra. Solzhenytsin, Sharlamov, Jevgenija Ginsburg og
fleiri þekktir höfundar fangabúðabókmennta byggja einkum á eigin reynslu
og minningum – nema þá Solzhenytsin í Gúlageyjaklasanum sem að ýmsu