Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Síða 107

Bókmenntir
tuttugustu öldinni og hún gægist víða upp á yfirborð sögunnar; flóttinn knýr
Thomas til að velta fyrir sér hlutskipti sínu, afstöðu sinni til annarra, til hug-
myndafræði og til föðurlandsins:
Hann var kominn á þá skoðun að flóttinn væri einkennandi fyrir manninn. Allir
menn væru flóttamenn innst inni. Á flótta undan sjálfum sér eða öðrum, ábyrgð, minn-
ingum, leiða, sorg, dauða ... Að flóttinn væri í grunneðli mannsins, á víxl tilgangur
mannsins og tilgangsleysi. Fólk flúði í áfengi og eiturlyf, í trúarbrögð og stjórnmála-
flokka, í bækur og myndir, í hatur og fórnir og fann milljón aðrar flóttaleiðir. (252)
Þetta er ein af niðurstöðum Thomasar á flóttanum. Flóttinn verður honum
mynd af tilvist allra manna, ekki aðeins persónulegt hlutskipti hans. Hann
gerir sér líka grein fyrir því að flótti hans sjálfs hefst löngu áður en Bretar her-
nema ísland. í farteskinu hefur hann minningar um gyðingastúlkuna Maríu,
ástkonu sem hann hefur fórnað fyrir hugmyndafræði nasismans, og ekki síður
um Kristalsnóttina sem Thomas tók sjálfur virkan þátt í. Sú innsýn sem hann
fær í sjálfan sig sem ofbeldismann og ef til vill morðingja þar vitjar hans á
flóttanum um Island.
En þegar öll kurl koma til grafar er það ekki þessi almenna túlkun á flóttan-
um, tilvistarlegum og sálfræðilegum orsökum hans eða skýringum, sem situr
eftir hjá lesandanum. Angist Thomasar á flóttanum er vissulega sterk og henni
er vel lýst í sögunni en þó hallast ég að því að þessi saga fjalli miklu fremur um
tengsl á milli einstaklinga heldur en tómið innra með þeim.
Sem flóttamaður er Thomas algerlega upp á aðra kominn. Ástæður þess
að fólk hjálpar honum eru margvíslegar; ráðskonan Sóley gerir það af fölskva-
lausri móðurást, sumir af vorkunn, aðrir vegna samúðar með málstað þriðja
ríkisins, enn aðrir til að launa fyrir greiða eða jafnvel af hreinni græðgi. Þegar
hann loks er svikinn er ástæðan sú að viðkomandi þarf að bjarga eigin skinni.
Fólkið sem Thomas kynnist á flóttanum er hvert um sig vel mótaðar persónur
og samskipti hans við það gefa sögunni breidd og dýpt.
Það er ekki síst lýsingin á Stefáni, ungum strák sem er sendur með Thomasi
til dvalar í sumarbústað fjölskyldu sinnar í Súgandafirði og samvistum þeirra
þar, sem er eftirminnileg. I einangruðum firðinum eru þeir að mestu áhyggju-
lausir og með þeim tekst góð vinátta þar sem Thomas verður eins og eldri
bróðir Stefáns. Lýsingin á vináttu þeirra tveggja á stóran þátt í því að lesandinn
fær samúð með Thomasi. I samvistunum við Stefán birtist hann sem býsna
venjulegur strákur og viðkunnanlegur náungi.
Svikull sögumaður?
Saga Thomasar á flóttanum er öll sögð í þriðju persónu af sögumanni sem
sér víðar en í hugskot Thomasar og er vitni að atburðum sem gerast víðs-
fjarri honum á flóttanum, meðal annars lýsir hann breska hernámsliðinu og
yfirmönnum þess þannig að þeir verða ógeðfelldir hrottar, menn sem stríðið
TMM 2005 • 3
105