Saga - 2015, Blaðsíða 122

Sem dæmi má nefna framsetningu á manntalinu 1703 á sýning-
unni. Sýnishorn af frumskjölum þess má sjá í sjónarhorninu Út. Í
sýningarskrá er þessu sjónarhorni lýst svo að þar blandist saman
„listsköpun og fræðimennska þar sem maðurinn reynir að staðsetja
sig í veröldinni og öðlast þekkingu og skilning á umhverfi sínu“.17
Manntalinu er þar stillt upp með landakortum, náttúrulífsteikning-
um, gömlum náttúrufræðiritum og fleiru sem má með nokkurri ein-
földun kenna við vísindi og túlkun á umhverfinu. Það er með
öðrum orðum sett í vísindalegt samhengi, flokkað sem liður í þekk-
ingaröflun mannsins, og gildi þess metið út frá þeim mælikvarða.
Sú túlkun á manntalinu má heita ráðandi. Það hefur t.d. frá árinu
2013 verið á heimsminjaskrá UNeSCO í flokknum Minni heimsins. Í
sýningarskrá er því hampað sem einum helsta sögulega dýrgrip
landsins og undirstrikað að engin önnur þjóð í heiminum eigi „jafn
nákvæmar lýðfræðiupplýsingar um íbúa sína frá þessum tíma“.18
Allt má þetta til sanns vegar færa. Manntalið 1703 er sannarlega
einstök söguleg heimild og inniheldur skrásetningu á afmörkuðu
efni sem var skráð í því skyni að afla áreiðanlegra upplýsinga um
það, svo unnt væri að greina það og rannsaka; slíkt er vissulega vís-
indaleg iðkun og þekkingarsköpun sem eykur skilning rannsakand-
ans á umhverfi sínu. en skrásetning á högum allra þegna ríkisins er
sömuleiðis valdbeiting. Mikilvægur liður í að efla og styrkja yfirráð
yfir landsvæði og þeim sem þar búa er að beita þeim upplýsingum
sem aflað er með slíkri skrásetningu til þess að setja á fót regluverk,
ráðstafa valdatækjum og ekki síst til að hafa eftirlit með undirsátum
og eiga þannig auðveldara með að skipta sér af atferli þeirra eða
hagnýta krafta þeirra.
Frá síðari hluta 17. aldar var það stefna stjórnvalda í Danmörku
að auka miðstýringu og umsvif ríkisvaldsins og því þurfti meðal
annars að afla sem mestra upplýsinga um þegna konungs í öllum
hlutum ríkisins og samræma gildandi lög og reglur.19 Dönsku og
Norsku lög (1683 og 1687) eru skýrustu dæmi þess en einnig ýmsar
samantektir á borð við jarðabækur, skattbændatöl og prestþjónustu-
vilhelm vilhelmsson120
17 Sjónarhorn, bls. 63.
18 Sjónarhorn, bls. 75.
19 Anette Faye Jacobsen, Husbondret: Rettighedskulturer i Danmark 1750–1920
(københavn: Museum Tuscalanums Forlag 2008), bls. 59, 102–103 og 253–255;
Michael Bregnsbo, Folk skriver til Kongen: Supplikkerne og deres funktion i den
dansk-norske enevælde i 1700-tallet (københavn: Selskab for udgivelse af kilder
til dansk historie, 1997), bls. 17–20.
Saga haust 2015 umbrot.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 26.11.2015 11:00 Page 120