Saga - 2015, Blaðsíða 123

bækur sem farið var að halda í auknum mæli. Þessi stefna birtist
meðal annars í jarðaskráningu og kvikfjár- og manntali Árna Magn -
ús sonar og Páls vídalín við upphaf 18. aldar. vissulega var það
verkefni að hluta tilkomið vegna mikilla harðinda á Íslandi í lok 17.
aldar og fjölda bænaskráa til konungs um aðstoð og úrbætur vegna
þess, líkt og undirstrikað er í sýningarskrá.20 Réttur allra þegna
Dana konungs til að senda honum bænaskrár var lögfestur í Dönsku
og Norsku lögum á 9. áratug 17. aldar og þjónaði bæði táknrænu og
hagnýtu hlutverki í stjórnkerfi einveldisins. Rétturinn styrkti ímynd
konungs sem verndara þegna sinna og bænaskrár gáfu embættis-
mönnum í kaupmannahöfn mikilvægar upplýsingar um landshagi
hvarvetna í hinu víðfeðma ríki og voru þannig liður í eflingu hins
miðstýrða einveldisríkis. Samkvæmt rannsókn danska sagnfræð -
ings ins Michaels Bregnsbo voru bænaskrár frá Íslandi yfirleitt
ríflega 1% af heildarfjölda þeirra til konungs á 18. öld, eða á bilinu
8–31 á ári.21
en þau fordæmalausu viðbrögð stjórnvalda að safna jafn um -
fangsmiklum upplýsingum um hagi þegna konungs og háttum
landsmanna almennt og gert var með jarðaskráningu, kvikfjár- og
manntali Árna og Páls, voru einnig hluti af þessari nýtilkomnu
miðstýringar- og ögunarstefnu stjórnvalda. Þannig kvað erindisbréf
Árna og Páls á um að kanna skyldi hvernig best væri að koma
þurfamönnum og flökkurum til vinnu og dróttað að því að leti væri
ástæða fjölda þeirra í landinu frekar en atvinnuskortur.22 Það var
með öðrum orðum ekki bara hagur landsmanna heldur hátterni
þeirra og siðferðisástand í víðum skilningi sem þeim var ætlað að
afla upplýsinga um og koma með tillögur að úrbótum þar á. Þegar
farið var að taka manntöl með reglulegu millibili á 19. öld voru þær
upplýsingar nýttar á sambærilegan hátt. Þannig sagðist Bjarni Thor -
arensen amtmaður á Norður- og Austurlandi, í bréfi til Gríms Jóns -
sonar forvera síns árið 1835, hafa skipað á þriðja hundrað manns,
sem skráðir voru sem húsfólk í nýafstöðnu manntali, að taka sér árs-
vist hjá bændum ellegar sæta ákæru fyrir ólöglega lausamennsku.23
(marg)brotin sjálfsmynd þjóðar 121
20 Sjónarhorn, bls. 75.
21 Michael Bregnsbo, Folk skriver til Kongen, bls. 38, 116–118, 222–224 og 254.
22 Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns I–XIII. bindi (kaupmannahöfn: Hið
íslenska fræðafélag 1980–1990 [2. útg.]), hér XIII. bindi, bls. 3–10.
23 Bjarni Thorarensen, Bréf I–II. bindi. Jón Helgason bjó til prentunar (kaup -
mannahöfn: Hið íslenska fræðafélag 1943), hér I. bindi, bls. 120–121.
Saga haust 2015 umbrot.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 26.11.2015 11:00 Page 121