Saga - 2015, Page 152

Þrællinn Hans Jónatan 1784–1802
en hvað er helst merkilegt við Hans Jónatan? Um það má auðvitað lesa í
verkunum tveimur en nauðsynlegt er að rekja svarið einnig hér enda má
ýmsu bæta við frásögn þeirra Alex Frank Larsen og Gísla Pálssonar.
Hans Jónatan fæddist á dönsku eyjunni St. Croix í karíbahafi 1784 og var
múlatti. Öruggt má telja að faðir hans hafi verið hvítur en móðir hans hefur
sennilega verið þelþökk og af afrískum ættum að öllu leyti, en hugsanlegt er
að hún hafi einnig haft „hvítt blóð“ í æðum. Slík var meining Jóns Þórðar -
sonar prentara.3 Þess ber að geta að barn ambáttar var ávallt þræll eða
ambátt, án tillits til þess hversu mikið eða lítið svertingjablóðið var. Illræmd
eru dæmin um það þegar konur eða karlar voru seld á banda rísk um þræla-
mörkuðum aðeins vegna þess að langamma eða langalangamma viðkom andi
hafði verið dökk á hörund. Gilti þá einu þótt þau væru sjálf hvít á hörund
og allir aðrir áar þeirra einnig. Andstæðingar þrælahalds í Bandaríkj un um
fyrir 1860 gerðu sér oft ferðir á þrælamarkaði í suðurríkjunum til að finna
hvíta þræla og nota dæmin um þá sem röksemd gegn þrælahaldi.
Í stuttu máli má skipta ævi Hans Jónatans í þrjá hluta. Fyrstu átta árin
bjó hann á fæðingareynni þar sem móðir hans, Regína, var húsþræll og
einkaþjónustukona húsfreyjunnar. Sú hét Henriette Cathrine Schimmel -
mann, var hollensk að ætt og var dóttir land stjórans í Höfðalandi í Suður-
Afríku, þar sem Búaþjóðin, með gamla hollensku að móðurmáli, var að
myndast. Henriette var með öðrum orðum kona af æðstu stétt og alin upp
við skýlausa þrælahaldstrú. Gísli Pálsson færir fyrir því góð rök að faðir
Hans Jónatans hafi verið ritari danska landstjórans á eynni. Sá var Hans
Gram, Dani sem síðar varð þekkt tónskáld í Boston í Bandaríkjunum. Land -
stjórinn hét Lúðvík Schimmelmann og var bróðursonur ríkasta og voldug-
asta aðalsmanns í Danmörku á 18. öld.4
Hans Jónatan var formlega ekki feðraður frekar en venja var ef móðirin
var ambátt en faðirinn frjáls hvítur maður. Hann var hins vegar bæði
skírður og fermdur og andstætt flestum öðrum þrælabörnum lærði hann að
lesa og skrifa og sennilega sitthvað fleira. eitthvað virðist aðaleigandi hans,
Lúðvík, hafa haft á honum mætur og það var gagnkvæmt því að Hans
Jónatan lét son sinn heita Lúðvík Stephen en dóttur sína Hansínu Regínu.
Seinna nafnið var í höfuðið á móður hans. Árið 1788 flutti Lúðvík Schimm -
el mann til kaupmannahafnar með mestallt sitt hafurtask og Regínu, en
gísli gunnarsson150
3 Munnleg frásögn Jóns Þórðarsonar prentara (1890–1982) við greinarhöfund.
Hann vildi þannig gera Hans Jónatan að svertingja að einum fjórða, sem hefði
minnkað svertingjablóð afkomenda hans um helming. Þetta var frá 6. áratug 20.
aldar en þá var það almennt við horf í vestrænum samfélögum að svertingjar
væru annars flokks fólk.
4 Gísli Pálsson, Hans Jónatan, einkum bls. 51–52. Sjá einnig bls. 71 og 87.
Saga haust 2015 umbrot.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 26.11.2015 11:00 Page 150