Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 16

Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 16
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 1716 gentium, mannasetningar byggðar á gildum sem allir menn um víða veröld ættu að geta komið sér saman um.20 Í ritinu Relectio de Indis frá 1539 útskýrir Vitoria þessar hugmyndir sínar frekar en í forgrunni voru hugleiðingar um lögmæti landvinninga Spánverja í Ameríku gagnvart þjóðum sem voru þar fyrir. Hafnaði Vitoria því að lögmæti slíkra landvinninga Spánar gæti byggt á algildum eðlisrétti í þágu Spánar eða hins kristna heims til slíkrar töku og páfinn gæti einungis falið Spáni að breiða þar út trú. Ættu þær þjóðir sem bjuggu fyrir í nýja heiminum ótvíræð réttindi óháð skorti á kristinni trú eða siðmenningu.21 Aftur á móti væru ríki þeirra og þegnar einnig hluti af stærra samfélagi mannkyns og lytu þá sem slík einnig öðrum reglum er um það giltu, þ.e. einhvers konar ius gentium. Á heldur umdeildari máta á mælikvarða nútímans tilgreindi Vitoria síðan ýmis lögmæt yfirráð Spánar í Ameríku í krafti valdbeitingar byggð á meintum brotum innfæddra gegn þeim sammannlegu reglum af meiði ius gentium, sem þá einkum fólust að hans mati í því að vilja ekki deila með öðrum sameiginlegum gæðum nýja heimsins, en í því fælist til dæmis umferðarréttur um lönd annarra, til að nýta ónumin gæði, giftast og öðlast borgararéttindi.22 Á móti kom að Vitoria taldi jafnframt að gæta bæri þó alls meðalhófs og að eðlilegt væri að tortryggni gætti í þessu sambandi en nauðsynleg valdbeiting væri því einungis lögmæt þegar um allt annað þryti. Óhætt er að segja að skrif manna á borð við Vitoria hafi ekki reynst þýðingarlaus þar sem Karl V. keisari og Spánarkonungur lagði árið 1542 bann við þrælkun hinna innfæddu í kjölfar ályktunar páfans.23 Þegar virt er framlag Vitoria þá verður að gæta að svokallaðri söguskekkju sem felur í sér að gæta verði varúðar þegar lagt er gildismat á löngu liðna tíma. Framlag hans felur í sér þá nálgun að jafnvel hinir trúlausu, er byggju yfir mannlegri skynsemi og hefðu sitt eigið siðakerfi og þjóðskipulag, áttu að njóta eðlisréttar og einhvers konar ius gentium í samskiptum þjóða. En sjálfur páfinn gæti ekki löghelgað frávik frá því þannig að Spánverjar gætu farið sínu fram að geðþótta í nýja heiminum. Á móti kom að Vitoria taldi framangreint ekki einasta fela í sér réttindi heldur einnig skyldur fyrir frumbyggjaþjóðirnar í Ameríku er byggðust í hans huga að mestu á viðteknu gildismati Evrópumanna þess tíma. Réttlætti hann þannig íhlutun og beitingu vopnavalds af hálfu Spánverja gegn meintum brotum ýmissa frumbyggja á þeim skyldum en auk þess taldi hann að heiðingjar er færu þannig fram væru ófærir um að teljast fullvalda og gætu heldur ekki háð réttlátt stríð. Má því segja að í hugmyndum Vitoria birtist í senn margt af því sem varð að því besta og því versta í vestrænni siðmenningu en ótvírætt er að hann var brautryðjandi í því að skilgreina reglur í samskiptum þjóða.24 20 Annabel Brett, „Francisco de Vitoria (1483–1546) and Francisco Suárez (1548–1617)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1087. 21 Lesaffer (n 12) bls. 318–319. 22 Brett (n 20) bls. 1088–1089. 23 Neff (n 5) bls. 118–119. 24 Anghie (n 4) bls. 13–30. Um hálfri öld á eftir Vitoria kom fram á sjónarsviðið Francisco Suárez sem sumir telja að hafi verið fyrstur til að fjalla kerfisbundið um það sem kalla mætti vísi að þjóðarétti. Suárez kenndi við Háskólann í Salamanca og var því vel að sér um verk Vitoria og Tómasar frá Akvínó en síðar flutti hann til Portúgals þar sem hann samdi ritið De legibus ac Deo legislatore árið 1612. Þar má greina aðgreiningu á milli reglna eðlisréttar og ius gentium en Suárez gekk þó mun lengra en Vitoria í því að rjúfa tengsl ius gentium við eðlisrétt. Rökstuddi Suárez það með því að það sem leiddi af eðlisrétti hlyti jafnframt að vera eðlisréttur en ekki ius gentium sem væru þá annars konar reglur. Suárez snýr þannig í raun baki við miðaldahefð kirkjunnar að nálgast þær reglur sem hlytu að gilda í samskiptum manna ólíkra þjóða, eða ius gentium, sem afleiddan eðlisrétt, en fetar í fótspor Ísidórs frá Sevilla með því að líta á eðlisrétt og ius gentium sem skýrt aðgreind réttarsvið líkt og Rómverjar gerðu. Þá markar einnig tímamót að Suárez virðist líta á ius gentium sem reglur sem gildi sérstaklega um samskipti þjóða.25 Þær reglur væru sem fyrr segir ólíkar eðlisrétti, mannasetningar sem leiddu af mannlegum vilja og frumkvæði, breytanlegar í tíma og rúmi, samskiptavenjur sem yrðu til í samskiptum þjóða í skjóli sammannlegrar þarfar til samskipta og settu ríkjum takmörk, eða því sem næst þjóðaréttur eins og við þekkjum hann nú til dags.26 En þótt Suárez hafi þannig vísast verið fyrstur til þess að fjalla um ius gentium sem regluverk í anda þess sem síðar varð réttarkerfið þjóðaréttur kom það þó í hlut annars manns á 17. öld að setja slíkar hugmyndir fram með þeim hætti að áhrifin áttu eftir að vara um aldir. Ólíkt þeim Vitoria og Suárez taldi sá fræðimaður sig ekki þurfa að fást við spurninguna um stöðu guðslaga þegar kæmi að því að setja fram þær réttarreglur sem hlytu að gilda í samskiptum ríkja. Þetta var Hollendingurinn Húgó Grótíus en staða hans í sögu þjóðaréttarins er slík að í næsta kafla verður nokkru rými varið í að rekja einstaka ævi hans og verk í samhengi við aldarfar 17. aldar í þessum efnum. Áður en vikið verður að Grótíusi og verkum hans er þó rétt að gera öðrum manni fyrst stuttlega skil, ítalska Englendingnum Gentili, sem var raunar flestum hulinn og gleymdur fram á 19. öld, en er nú almennt viðurkennt að var langt á undan sinni samtíð í umfjöllun um mikilsverð þjóðréttarleg álitaefni af ýmsu tagi. Það sem Gentili og Grótíus eiga sameiginlegt er að á þeirra tíð var þeirri hugmyndafræði að vaxa fiskur um hrygg í norðanverðri Evrópu að trú á sameiginlegt gildismat sem lykil að lausn fyrir samskipti ólíkra valdhafa væri að riðlast og á því ástandi þyrfti að finna viðunandi skýringar og lausnir.27 Alberico Gentili (1552–1608) fæddist í Páfaríkinu á Ítalíu, sem þá var öllu viðameiri valdamiðstöð og á annan veg en nú er. Gentili lærði lögfræði í Perugia þar sem hann starfaði sem borgarlögmaður. En eftir að hafa setið undir ámælum fyrir villutrú flúði hann land og settist árið 1580 að í Lundúnum og varð árið 1587 prófessor við skóla St. Johns í Oxford-háskóla. Á Englandi lét Gentili til sín taka á ýmsum sviðum og þótti afkastamikill í fræðunum en það var þó ekki fyrr en á 25 Neff (n 5) bls. 154–155. 26 Brett (n 20) bls. 1090. 27 Koskenniemi (n 4) bls. 106.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140
Síða 141
Síða 142
Síða 143
Síða 144
Síða 145
Síða 146
Síða 147
Síða 148
Síða 149
Síða 150
Síða 151
Síða 152
Síða 153
Síða 154
Síða 155
Síða 156
Síða 157
Síða 158
Síða 159
Síða 160
Síða 161
Síða 162
Síða 163
Síða 164
Síða 165
Síða 166
Síða 167
Síða 168
Síða 169
Síða 170
Síða 171
Síða 172
Síða 173
Síða 174
Síða 175
Síða 176
Síða 177
Síða 178
Síða 179
Síða 180
Síða 181
Síða 182
Síða 183
Síða 184
Síða 185
Síða 186
Síða 187
Síða 188
Síða 189
Síða 190
Síða 191
Síða 192
Síða 193
Síða 194
Síða 195
Síða 196
Síða 197
Síða 198
Síða 199
Síða 200
Síða 201
Síða 202
Síða 203
Síða 204
Síða 205
Síða 206
Síða 207
Síða 208
Síða 209
Síða 210
Síða 211
Síða 212
Síða 213
Síða 214
Síða 215
Síða 216
Síða 217
Síða 218
Síða 219
Síða 220
Síða 221
Síða 222
Síða 223
Síða 224

x

Helga Law Journal

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.