Helga Law Journal - 01.01.2021, Side 48

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
4948
taldi að í báðum tilfellum væri aðeins um að ræða lög sem hefðu afl til að mæla
fyrir um rétta breytni. Má segja að Kelsen hafi haft afgerandi áhrif á hugmyndir
ýmissa síðari tíma fræðimanna á sviði þjóðaréttar, til dæmis bæði hvað varðar
stöðu einstaklinga gagnvart þjóðarétti og um eðli ríkja sem þá einkum lúta
þjóðarétti samkvæmt þessu.141
Síðasti merki fræðimaðurinn á sviði þjóðaréttar sem hér verður vikið að er
Hersch Lauterpacht sem fæddist undir lok 19. aldar í Austur-Galisíu sem þá
tilheyrði Austurríska keisaradæminu en Póllandi frá 1919. Faðir hans rak
timbursölu og starf Lauterpacht þar hélt honum frá vígvellinum í fyrri
heimsstyrjöldinni.142 Lauterpacht nam í Lemberg og svo við Háskólann í
Vínarborg þaðan sem hann lauk gráðu í lögum 1921 og jafnframt í
stjórnmálafræði árið 1922. Á meðal kennara hans í Vínarborg á þessum árum var
téður Hans Kelsen sem síðar minntist þess að Lauterpacht hefði verið einn hans
allra besti nemandi. Árið 1923 höguðu örlögin því svo að Lauterpacht sem var af
gyðingaættum afréði að fara til áframhaldandi náms á Englandi og lá leiðin í
London School of Economic and Political Sciences (LSE) þar sem hinn kunni og
tiltölulega nýlátni Lassa Oppenheim hafði hafið sinn feril um þremur áratugum
fyrr. Lauterpacht datt í lukkupottinn þar sem hann varð á Englandi
aðstoðarmaður Arnold McNair við LSE sem síðar varð prófessor í Cambridge
og dómari við Alþjóðadómstólinn í Haag.143 Lauk Lauterpacht ensku lagaprófi
LLB árið 1925 við LSE og var í kjölfarið ráðinn í akademíska stöðu við sama
skóla þar sem hann vann að og gaf síðan út árið 1933 helsta rit sitt um þjóðarétt
The Functioning of Law in the International Community sem er af mörgum talið eitt
áhrifamesta rit á sviði þjóðaréttar á 20. öld. Vegur Lauterpacht fór nú hratt
vaxandi í enska fræðasamfélaginu og var hann árið 1937 ráðinn Whewell
prófessor í þjóðarétti við Háskólann í Cambridge, svo áfram fetaði hann þar í
fótspor Oppenheim.144
En ferill Lauterpacht, sem þarna stóð á fertugu, var raunar aðeins rétt að
byrja og mun fleira fylgdi á eftir. Á árum síðari heimsstyrjaldarinnar fór hann til
Bandaríkjanna og kom þá að vinnu við það sem varð grunnurinn að Nurnberg-
réttarhöldunum og lagði hann þá í té skilgreiningu á því sem við nú þekkjum sem
„glæpir gegn mannúð“ og lýsti meðal annars helförinni sem alþjóðaglæp. Árið
1948 var Lauterpacht síðan fenginn af Sameinuðu þjóðunum til að búa til drög
að verkefnalista fyrir Alþjóðalaganefndina (ILC) og tók hann svo sjálfur sæti í
henni árin 1952 til 1954, uns hann varð dómari við Alþjóðadómstólinn í Haag
og gegndi hann því starfi allt til dauðadags 1960.145
Sýn Lauterpacht á þjóðarétt var nokkuð í anda Kelsen varðandi það að
lagareglur væru óhlutbundnar í eðli sínu en tækju á sig mynd í gegnum samninga

141 Neff (n 5) bls. 30.
142 Neff (n 5) bls. 30.
143 Sama heimild bls. 372.
144 Iain Scobbie, „Hersch Lauterpacht (1897–1960)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The
Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1179–1180.
145 Sama heimild bls. 1180.
og dóma og við túlkun. Lauterpacht telst þó alls ekki hafa verið eindreginn
vildarréttarmaður af meiði þeirra Oppenheim og Kelsen og trúði hann á tilvist
viss eðlisréttar og gagnrýndi jafnvel verk Oppenheim. Lauterpacht var afar
meðvitaður um það hversu ófullnægjandi eindregin vildarréttarnálgun í anda 19.
aldar væri til að útskýra eðli og þarfir alþjóðasamfélagsins á 20. öld og lýsti slíkum
fræðum sem innihaldslausri lögtækni en áleit að helstu reglur þjóðaréttar yrðu til
vegna þess að ríki heims hefðu myndað alþjóðasamfélag sem stæði ótvírætt vörð
um viss grunngildi.146 Vísaði hann til þess að lög yrðu jafnan að taka visst mið af
siðferði í samfélagi og að einstaklingurinn og réttindi hans væru grundvöllur alls
þess sem máli skipti en ríkið sem tilbúið fyrirbæri manna gæti aðeins verið réttlætt
að því marki sem það leitaðist við að tryggja helstu réttindi og velferð
einstaklinga.147
Sem dómari við Alþjóðadómstólinn í Haag þótti Lauterpacht mjög afgerandi
og lá ekki á þeirri skoðun sinni að dómarar þar hefðu ótvírætt hlutverki að gegna
við mótun og framþróun þjóðaréttarins. En áður lét Lauterpacht einnig mjög til
sín taka við það að efla alþjóðlegan mannréttindarétt sem sérsvið innan
þjóðaréttar og ritaði til dæmis og gaf út árið 1945 ritið An International Bill of the
Rights of Man sem talið er vera fyrsta heildstæða fræðiritið um alþjóðlegan
mannréttindarétt eins og við nú könnumst við það sérsvið þjóðaréttarins. Þá er
Lauterpacht einnig af sumum talinn vera helsti hugmyndafræðingurinn á bak við
þann stofnanaramma sem upphaflega lá fyrir í mannréttindasáttmála Evrópu frá 1950
(MSE).148 Freistandi væri að halda enn áfram að fjalla um merka
þjóðaréttarfræðinga á 20. öld, en nú er mál að linni, enda værum við ella farin að
nálgast samtímann óþægilega mikið á stuttri hraðferð um söguna.
11 Lokaorð
Hér hefur verið leitast við að rekja nokkur meginefni varðandi þróun í
hugmyndasögu þjóðaréttarins. Miðað hefur verið við að vænlegasta leiðin til þess
í svo stuttri grein sé að stikla á stóru í bland við persónusögu nokkurra helstu
leikenda á því sviði. Sé litið yfir sviðið nú að leiðarlokum þá virðist vissulega mega
draga nokkrar merkingarbærar ályktanir af framansögðu. Þannig blasir við að
vísir að þjóðarétti verður til frá fyrstu tíð þegar fornþjóðir fara að eiga í
samskiptum sín á milli. Viss þróun verður síðan í menningu Vesturlanda allt frá
tímum Forn-Grikkja sem leiðir til þess að hugmyndir um algildan eðlisrétt verða
svo að segja allsráðandi í lagahugsun Evrópumanna lengst af. En a.m.k. allt frá
dögum Rómverja vex þó jafnframt fram lítill vaxtarsproti annars konar reglna,
meðal annars til að reyna að útskýra samskiptin við erlenda menn um það sem
hefðbundinn eðlisréttur fjallaði ekki um, eða ius gentium. Þegar líður á söguna og
Evrópumenn enduruppgötva Rómarrétt í árdaga endurreisnar á síðmiðöldum

146 Neff (n 5) bls. 373.
147 Scobbie (n 144) bls. 1181–1182.
148 Sama heimild.