Úrval - 01.09.1971, Blaðsíða 80

78
URVAL
verður eins og oftar þegar fjallað
er um trú og töfra að gera ráð fyrir
margvíslegum millistigum og bland-
formum. En hver sem svo tilgang-
urinn var, þá skipti miklu að farið
væri nákvæmlega eftir fyrirskipuð-
um siðum og fornum venjum. Væri
út af brugðið var hættan alltaf yfir-
vofandi, og þá mátti einu gilda hvort
menn vilja skýra það svo að sá
dauði hafi lent í hrakningum ann-
ars heims og/eða vilja hefna rækt-
arleysis, ellegar að afturgangan hafi
verið óhjákvæmileg afleiðing þess
að töfrabrögðin, binding hins dauða,
hafi ekki farið fram á réttan hátt.
Sjálfsagt hafa menn oftast gert ráð
fyrir hvort tveggja í senn, enda eru
skýringarnar vel samrýmanlegar sé
betur að gáð. Trúlega hefur þó ótt-
inn við afturgöngur oft mátt sín
meira, og er eðlilegast að skýra á
þann hátt ýmsar siðvenjur og kredd-
ur sem getið er um bæði í fornsög-
um og þjóðsögum síðari alda.
Af ótta við afturgöngur stafar t.
d. sá siður að bera lík ekki út um
venjulegar bæjardyr, heldur sér-
stakar líkdyr eða op á veggnum sem
síðan er fyllt upp í. Um þetta er
getið í Egils sögu og er bersýnilega
gert til að villa um fyrir þeim
dauða, ef hann skyldi ganga aftur.
Svipaðan tilgang hefur haft siður
sem tíðkaðist í Grímsey fram á síð-
ustu öld, en þar var líkum snúið
þrjá hringi sólarsinnis fyrir kirkju-
dyrum, þegar þau voru borin úr
kirkju. Er til sögn um að þessi sið-
ur hafi lagzt af í prestskapartíð séra
Páls Tómassonar er þar var prest-
ur 1828—35. Var það með þeim
hætti að eitt sinn við jarðarför
greindi líkmenn á um, hve marga
hringi þeir væru búnir að snúa lík-
inu; sögðu sumir að þrír væru bún-
ir, en aðrir ekki nema tveir. Gall
þá við í Tómasi á Borgum, kunnum
orðhák þar í eynni: „Snúið honum
einn til, piltar; aldrei verður honum
ofsnúið." — Þá skömmuðust Gríms-
eyingar sín fyrir hjátrúna, segir sag-
an.
Þá var hægt að gera ráðstafanir á
sjálfu líkinu til að koma í veg fyrir
afturgöngu. Margir telja að líkbruni
sé til kominn af þessum sökum. Það
er þó hæpið að sú skýring sé rétt
hvað upprunann snertir, en hitt er
vitað að oft þótti gefast vel gegn
draugum að brenna skrokkinn, eins
og gert var við Gvend Loka. Al-
gengt var líka að lík væru afhöfðuð
og höfuðið lagt við þjóin, og mun
það hafa verið gert til þess að ekki
greri saman aftur. Þá var líka hægt
að negla líkið með staur við kist-
una eða festa það í jörð niður, og
einnig mátti reka nagla í iljar þess
eða strá hrísi á braut þess.
Allir þessir siðir virðast benda
til þess að afturgangan hafi verið
álitin vera á ferli í skrokknum, ver-
ið lifandi lík, en ekki sálarvera.
Margar sagnir benda og í sömu átt,
t. d. fjölmargar frásagnir um haug-
búa og viðureign lifandi manna við
þá; Glámur Grettissögu sver sig
mjög í þessa ætt, sömuleiðis Þór-
ólfur bægifótur og ýmsir draugar
yngri þjóðsagna. Þegar sá frægi
draugur Höfðabrekku-Jóka sást síð-
ast var sagt að hún væri gengin upp
að knjám fyrir elli sakir, og hefur
það oft verið tekið sem dæmi um,
hve líkamlegir margir draugar voru.