Morgunblaðið - 25.03.2000, Page 58

LAUGARDAGUR 25. MARS 2000
MORGUNBLAÐIÐ

UMRÆÐAN
Bjartsýnin lengi lifi...
ÍSLENZK heil-
brigðisyfirvöld hafa
einsett sér að spyrna
við fæti í kostnaði við
heilbrigðisþjónustu,
þ.á m. lyfjakostnaði,
þó með það í huga að
veita áfram beztu
þjónustu sem völ er
á. Bjartsýni má það
ef til vill heita því í
mörg ár hefur þróun-
in verið sú að lyfja-
■^pstnaður hefur farið
vaxandi hér á landi,
og jafnvel um 10 til
20% á ári. Er þar átt
við heildarkostnað við lyf. Allan síð-
asta áratug hefur hlutfall haldizt
svipað milli þess sem Tryggingast-
ofnun borgar annars vegar og al-
menningur hins vegar en ekki hefur
verið hægt að sundurgreina þennan
kostnað nægilega, og enn ekki
fengin heimild hjá tölvunefnd til
þess að það megi gera. Innkaups-
verð á lyfjum mun vera
marktækt hærra (26%)
hér á landi en í öðrum
löndum í Vestur-
Evrópu en samkeppni
hefur verið komið á hér
og komið neytendum til
góða.
Á ráðstefnu sem ég
sótti á sl. sumri voru
kynntar tölur um lyfja-
kostnað á Norðurlönd-
um þar sem Noregur
raðaðist lægstur með
$148 á hvern íbúa en
Island hæst með $238 -
(um átján þúsund krón-
ur) á íbúa. Ég hef ekki sannreynt
þessar tölur, en heildarverð á út-
seldum lyfjum hér á landi er um 9
milljarðar og 196 milljónir króna
sem án vsk. eru um 28 þúsund
krónur á íbúa.
Á markaðinn koma stöðugt ný og
betri lyf og þegar litið er á kostnað
við þau verður með réttu að draga
frá honum það sem sparast annars
staðar. Ekki auðvelt verk reyndar,
en þar er einkum um að ræða að
fólk getur fremur sótt vinnu en áð-
ur þrátt fyrir veikindi, þarf síður að
vistast á sjúkrahúsum, þarf ef til
vill minna af rannsóknum og það
sem erfiðast er að mæla: Fólk getur
öðlast betra líf. Hvers virði er allt
þetta í reikningsdæminu?
Hér á landi hefur greiðsluþátt-
taka almennings um alllangt skeið
byggzt á sjúkdómaflokkum, þannig
að lyf við nokkrum sjúkdómum hafa
verið sjúklingum að kostnaðar-
lausu, til dæmis þeim sem hafa syk-
ursýki, en sum lyf, s.s. svefnlyf og
hægðalyf, verið greidd að fullu af
sjúklingum. Líka litlu bláu pillurn-
ar, Viagra, en ein slík kostar tæpar
1.000 krónur. Ný lyf eru hlutfalls-
lega dýrari en þau eldri og kostnað-
ur fer vaxandi. Nú er svo komið
skv. upplýsingum frá heilbrigðis-
ráðuneytinu að kostnaður við lyf
sem komið hafa á markað eftir 1990
Katrín Fjeldsted
ÍSLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1050. þáttur
Tíningur.
1) Eg heyrði í fréttum að mað-
ur, sem var hræddur og ráða-
laus, hefði orðið að „gjalli“.
Þama er annaðhvort um mistal
að ræða eða sá, sem fréttir sagði,
hefur ruglað saman orðunum
gjall og gjalt. Hið síðara kemur
«>aðeins fyrir í einu orðasambandi
og merkir að glúpna, fara hjá
sér, verða örvita (úr hræðslu).
Þess getur í Hávamálum, að í
orustum verði menn stundum
líkir gjalti, það er missi móðinn,
verði örvita af ótta.
Margir trúa því að gjalt, sem
menn vita reyndar ekki hvers
kyns var, sé tökuorð úr írsku,
geilt= vitlaus, óður, sjá og
gealt= óðurmaður.
I nútímamáli íslensku er æðis-
merkingin horfin úr gjalt, en eft-
ir stendur hitt, að sá sem glúpn-
ar og stendur ráðalaus, hefur
orðið að gjalti.
íí Gjall= sori úr bræddum
málmi, hraungjall, er af mjög
svo óvísum uppruna. Hollend-
ingurinn Jan de Vries hefði
sennilega sagt á þýsku: „Das
Wort ist dunkel“.
2) Óskar Þór Kristinsson
(Sailor) hefur beðið mig að
hyggja að tvennu:
a) Skeleggur. Þetta lýsingar-
orð merkir djarfur, röskur egg-
hvass. Það er samsett af skel og
öðru kvenkynsorði, egg, og
merkir upphaflega: með skel-
þunna egg, það er flugbeittur.
Síðan kemur líkingamálið til
sögunnar, og farið er að nota
, r þetta um menn sem eru „egg-
hvassir“ viðureignar= harðvít-
ugir, djarfir.
b) Flak í merkingunni fiski-
mið, t.d. Digranesflak, merkir
eiginlega fláki eða flatneskja,
sbr. flakís= helluís, sléttur ís.
Mjög lærðir menn segja að flak í
fyrrgreindri merkingu sé líklega
fjarskylt grísku pelagos= rúm-
sjór, hafflötur. Klykkjum hér út
með gamalli slitru:
Arkipela-yíir-gus
öðling sigla náði.
•4 FjöllinKáka-framvið-sus
** fólkorustu háði.
3) Eg hef oftsinnis minnst á
það málfyrirbæri sem kallast
þjóðskýring eða alþýðuskýring.
Hún er fólgin í því, að menn
reyna að gera sér útlend orð
skiljanlegri, t.d. catastrofe
breytist í kattarstroffa og oper-
1 -Vation í opinsjón. Nú hefur mér
borist til eyma nýtt dæmi (fyrir
mig), en svo vildi til að kona á
Austurlandi sagði vinkonu sinni
að hún yrði að sýna henni nýj-
asta „tilvikið“ hans Bjössa síns,
það heitir víst „klofsett". Hún
hafði sest klofvega á þetta „til-
vik“ og skildi að vonum klofsett
betur en klósett.
4) Salómon sunnan sendir:
í Búdapest alfrægur Ólíver
(ekki mjög þekktur um landið hér)
flýtti sér þaðan,
hertiupphraðann
og hljóp loksins aftan að sjálfum sér.
5) (Á) því læra bömin málið,
að það er fyrir þeim haft, segir
gamall orðskviður. Þess vegna
finnst mér að menn eigi að
vanda sig hvað mest, þegar talað
er við bömin, ekki að gera sér
upp einhvers konar hrognamál
sem þeir halda að sé barnamál.
Fréttamaður frá Sjónvarpinu
sagði við krakka á leikskóla: Svo
kom héma fullt af einhveijum
mönnum. Þetta gengur ekki.
Betra hefði verið að segja: Hing-
að komu alls konar menn, og
bömin hefðu ekki misskilið það,
spái ég.
6) Umsjónarmaður minnir
enn á orðin forvarair og for-
varnarstarf. Mér þykir sem
þessi góðu orð séu á undanhaldi
um sinn, en „fyrirbyggjandi að-
gerðir“ sæki á. Það em ekki góð
skipti. Morgunblaðið stendur
sig þó vel í þessu efni, sjá t.d. 14.
mars.
7) Vilfríður vestan kvað:
Þegar Bjöm hafði hertekið Beirút,
sást hann bólginn af rembingi keyra út
með sextíu læðum
í sárfáum klæðum
og svo bauð hann helmingi fleiri út.
8) Ungur heyrði ég talað um
matsjessíld eða matsjessaltaða
síld. Hjá Orðabók Háskólans
fékk ég dæmi úr Tímariti Verk-
fræðingafélagsins: „Þekktasta
tegund af léttsaltaðri síld er lík-
lega matsjessíld.“ Fyrri hluti
þessa orðs er úr hollensku, skylt
ísl. mær= ung stúlka, sjá enn-
fremur mögur= sonur, mágur,
þýsku Magd= stúlka. Því mætti
kalla matjessíld meyjarsíld,
enda heitir hún jungfrasill á
sænsku t.d. Fullu nafni er þessi
sfld kölluð maatjesharing á hol-
lenskunni, en þar er maatje
smækkunaryrði af maagd=
mær.
Svolítið meira úr hollensku.
Matroos er hollenskt tökuorð úr
gamalli frönsku. Það orð merkir
sjóliði eða sjómaður, og kom til
okkar úr dönsku, ýmist haft
endingarlaust, matrós, eða með
endingu, matrósi. Holl. maat-
genot samsvarar ísl. mötunaut-
ur, sbr. þýsku Genosse= félagi,
en félagar voru þeir menn kall-
aðir sem „lögðu fé sitt saman“,
svo nánir vinir voru þeir.
_ í upphafi Egils sögu segir frá
Úlfi Bjálfasyni (Kveld-Úlfi) og
Berðlu-Kára. Hann var „göfug-
ur maður og inn mesti afreks-
maður að afli og áræði; hann var
berserkur. Þeir Úlfur áttu einn
sjóð báðir, og var með þeim in
kærsta vinátta.“
9) „Gullepli í silfurskálum -
svo eru orð í tíma töluð.“ (Orðs-
kviðir Salómons.)
10) „Long Beach; við sátum á
bekk á stóru strandgötunni
frammeð sjónum, og ég lagði
fyrir hann þá spurníngu hvaða
gagn væri í því, ef maður hefði
einhveija doktorsritgerð um
þjóðfélagslegt siðferði í kollin-
um, að gefa hana út af sér fulla
með skáldsagnapersónur og ást-
arbrall. Ég var með þessu að
gefa honum í skyn að hann væri
að vísu þarfur ádeiluhöfundur
og félagslegur siðbótamaður, en
skáldskapartilburðir hans gerðu
ekki annað en spilla kostum
þjóðfélagsgagnrýninnar. Hann
snerist vitaskuld öndverður
gegn þessari kenníngu og sagði
að fabúlan, dæmisagan, væri
óhjákvæmileg nauðsyn, nokk-
urskonar ker til þess að fram-
reiða í henni þjóðfélagslegar
uppljóstranir fyrir lýðinn. Fólk
væri nú einusinni svo gert að
skoðanir tækju ekki heima hjá
því nema í dæmisögum. Nytja-
stefnan, sú stefna að gera listina
að búshlut eða áburðarjálki, er
óaðskiljanleg allri afstöðu
Sinclairs og manngerð. Fabúlur
hans, sem honum tókst ekki að
gróðursetja í tímanum né gæða
áþreifanlegum mannlegum
veruleika, og þaðanaf fátæklegri
tilraunii’ hans til persónusköp-
unar, urðu ádeilu hann aðeins
fjötur um fót og gerðu skáldsög-
ur hans að ólæsilegum sósíal-
realisma."
(Halldór Laxness:
Skáldatími.)
Auk þess fær Arnar Bjöms-
son prik fyrir giskarar. Hann
notar ekki ómyndina „tipparar".
er um % af heildarkostnaði en ekki
nema helmingur af magninu. Lyf
sem voru á markaði fyrir 1989 hafa
dalað verulega. Sífellt koma á
markaðinn ný lyf, betri, sérhæfðari,
betri á bragðið, með færri auka-
verkanir og ekki hefur verið talið
forsvaranlegt að meina almenningi
að nota ný lyf þótt fólk ráði ekki
endilega við að borga þau.
I stað greiðsluþátttöku sem
Lyfjakostnaður
Leið til þess að rýmka
um rekstrarform heilsu-
gæzlustöðva, segir
Katrín Fjeldsted,
er að gera heimilis-
læknum kleift að
starfa sjálfstætt.
byggist á sjúkdómaflokkum tóku
Svíar fyrir nokkrum árum upp kerfi
sem byggist á svipuðum grunni og
afsláttarkort gera í lækniskostnaði.
Danir hafa nú tekið upp svipað
kerfi, gerðu það um síðustu mán-
aðamót. Þeir hafa reyndar sniðið af
því vissa vankanta eins og mér
skilst reyndar að Svíar ætli einnig
að gera. Skv. þessu danska kerfi er
sjálfsábyrgð í lyfjakostnaði fyrir
fullorðna um 500 d.kr. (eða 5.000
í.kr.) en eftir það fer kostnaðar-
þátttaka trygginganna vaxandi í
þremur þrepum eitthvað á þessa
ieið:
0-500 d.kr. sj. gr. að fullu 501-1.200
d.kr. sj. gr. 50% en tr. 50%1.200-
2.800 d.kr. sj. gr. 25% en tr. 75%
2.800-3.600 sj. gr. 10% en tr. 90%
Áðurnefnt fyrirkomulag hefur
verið reynt í Svíþjóð og í Danmörku
og unnið er að ámóta breytingum
hér á landi. Það tekur tíma en þeg-
ar módelið er til er hægara um vik,
jafnframt því sem hægt er að læra
af reynslu annarra.
Lofa ber það starf sem innt hefur
verið af hendi á vegum Trygginga-
stofnunar og landlæknis til að auka
kostnaðarvitund lækna (sbr. Lyfja-
val) og fullyrði ég að íslenzkir lækn-
ar séu mjög móttækilegir fyrir
fræðslu af því tagi. Mikilvægt er að
heilbrigðisyfirvöld hafi samráð við
læknasamtökin og fagfélög lækna
þegar unnið er að breytingum eins
og hér hefur verið lýst.
Þrátt fyrir ofanritað er ég þó
skýrt þeirrar skoðunar að til þess
að okkur megi takast að ná utan um
kostnað í heilbrigðisþjónustunni,
bæði hvað lyfjakostnað varðar og
marga aðra veigamikla þætti henn-
ar sé farsælast að efla grunnþjón-
ustu og forvarnir, fjölga heimilis-
læknum og styrkja heilsugæzluna
með ráðum og dáð. Ein leið til þess
er að rýmka um rekstrarform
heilsugæzlustöðva með því að gera
heimilislæknum kleift að starfa
sjálfstætt. En í heilsugæzlunni,
hvernig sem hún er rekin, er fólg-
inn einn af lyklunum að því að
bjartsýni stjórnvalda geti orðið að
veruleika.
Höfundur er læknir og
alþingismaður.
Stjórnvöld á
sakamannabekk
Vatneyrarmálið,
sem nú bíður dóms
Hæstaréttar, er saka-
mál. Úrlausnarefni
réttarins er hvort hin-
ir ákærðu eru sekir
um brot á refsilögum
eða ekki. Við höfum
séð margt undarlegt
gerast utan réttar í
sambandi við þetta
mál. Nógu slæmt er að
valdamenn krefjist
sakfellingar. Hinir
ákærðu eiga þannig að
verða fórnarlömb
hagsmuna þeirra eða
annarra utanaðkom-
andi aðila, sem hinir ákærðu hafa
engin áhrif getað haft á, en valda-
menn hafa tekið að sér að þjóna.
Það er þó ekki hið alvarlegasta.
Sumir háskólaprófessorar er
taka að sér málpípuhlutverkið, virð-
ast ekki skilja hvað Vatneyrarmálið
snýst um. Verra er að Island skuli
vera þannig statt 55 árum eftir lýð-
veldisstofnun, að handhafar fram-
kvæmdavalds láti eins og þeir séu
sér alls ómeðvitaðir um stjórn-
skipulega stöðu sína og annarra
handhafa ríkisvaldsins. Það er ekki
íslensku réttarríki til framdráttar.
Hegðun þeirra sumra veitir beinlín-
is tilefni til að óttast að þeir séu, í
hlekkjum herra sinna, tilbúnir til að
stefna samfélagi okkar í meiri óg-
æfu en það hefur orðið að líða um
aldir. Þrátt fyrir ýmsa óáran þá
hafa menn yfirleitt náð að leysa sín
mál með lögum. Á því kann nú að
verða breyting!
Þeir fara ekki einungis langt
„fram úr sjálfum sér“, heldur virð-
ast einnig hafa „málað sig út í horn“
í aðstöðu þar sem þeir telja sig
verða að rífa jafnvel niður virðingu
heilbrigðs samfélags fyrir lögum og
rétti í þágu þeirra hagsmuna sem
þeir þjóna. Það er gæfa annarra, en
ekki okkar, að leitun er að vestrænu
lýðræðisríki þar sem stjórnmála-
menn hegða sér með slíkum hætti.
Einhvern tíma mælti einn þeirra,
í tilefni af launahækkun er Kjara-
dómur hafði ákvarðað honum, að
maður deildi ekki við dómarann. En
nú er annað uppi á teningnum. Á
vegum þessara manna
virðist þegar vera haf-
inn áróðurslegur und-
irbúningur vegna
hugsanlegrar sýknu
hinna ákærðu. Ætlun
þeirra virðist vera að
kenna Héraðsdómi
Vestfjarða og Hæsta-
rétti um þær afleiðing-
ar, sem hlotist hafa og
hljótast kunna af
þeirra eigin vanhæfni
og því að rjúfa eiða
sína um að virða
stjórnarskrána. Það er
sá stuðningur, sem
handhafar dómsvalds
fá hjá þeim í sínum mikilvægu
störfum, sem hinn almenni borgari
verður að treysta að rétt og vel séu
unnin fyrst þeir sjálfir brugðust.
Áróðursstaða þeirra er sterk. En
þeim má ekki takast að kenna öðr-
um um, og síst þeim sem hinn al-
Fiskveidistjórnun
s
I Vatneyrarmálinu eru
það í raun íslensk
stjórnvöld og löggjafar-
vald, segir Yaldimar
Jóhannesson, en hvorki
Svavar né Björn á Vatn-
eyrinni sem eru á saka-
mannabekknum.
menni borgari verður að treysta á
til varnar þegnrétti sínum. Sér-
hagsmunagæslan, skeytingaleysi
um grundvallarmannréttindi lands-
manna og eiðrofin eru þeirra, en
hvorki Héraðsdóms Vestfjarða né
Hæstaréttar. I Vatneyrarmálinu
eru það í raun íslensk stjórnvöld og
löggjafarvald en hvorki Svavar né
Björn á Vatneyrinni sem eru á
sakamannabekknum.
Höfundur er framkvæmdastjóri
og fv. blaðamaður.
Valdimar
Jóhannesson