Morgunblaðið - 26.05.2000, Blaðsíða 64

MORGUNBLAÐIÐ
64 FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000
>."•. ....................
UMRÆÐAN

Hvað gerðist á Þingvöll-
* um fyrir þúsund árum?
UM þessar mundir er þess minnzt,
i að þúsund ár eru liðin síðan íslend-
i ingar tóku rómversk-kaþólska trú.
Hún var landstrú í 550 ár, unz henni
i var haftiað með eftir-
I minnilegum hætti á
j hlaðinu í Skálholti og
I evangelísk-lútersk trú
! tekin upp. En hvað oUi
því, að þessir afkom-
endur víkinganna köst-
•-‘Söu trú feðra sinna og
tóku upp átrúnað aust-
, an úr Asíu? Og hvað
l gerðist á Þingvöllum
j þetta sumar fyrir þús-
und árum?
Einar Amórsson rit-
aði ítarlega grein um
kristnitökuna á Kng-
völlum árið 1000, sem
birtist í Skími 1941.
Hann var einn kunnasti
lögfræðingur landsins,
og meðal gagnmerkra rita, sem hann
samdi, er bók um Ara fróða, „Arnes-
þing á landnáms- og söguöld" og
„Réttarsaga Alþingis“.
Elzta heimildarritið er Islendinga-
' bók Ara fróða sem er talin skráð á
áranum 1122-1133. Það sem Ari
skráir um atburðina árið 1000 er því
komið um þrjá liði eða fjóra. Aðrar
frásagnir um kristnitökuna era
skráðar löngu síðar. Þar nefnir Ein-
ar m.a.: Historia Norvegiæ eftir
Þjóðrek munk frá um 1180, Ólafs
sögu Tryggvasonar eftir Odd
Snorrason munk um 1190, sögu Ól-
afs Tryggvasonar eftir Gunnlaug
Leifsson munk um 1200 og Kristni
sögu eftir óþekktan höfund frá um
1250.
' f Fyrst rekur Einar aðdraganda
kristnitökunnar. Þá kemur þingfar-
arsaga þeirra Gizurar og Hjalta og
Brennu-Flosa. Ari segir þá hafa
„annan dag eftir“ gengið til lögbergs.
Gunnlaugur munkur og Kristni saga
bæta því við, að Þormóður prestur
hafi sungið messu, og síðan hafi
gengið til lögbergs 7 lærðir menn
skrýddir „ok bára fyrir sér tvá
krossa mikla, þá hina sömu sem nú
eru í Skarðinu Ytra (Kristni saga
segir: Eystra). Merkir annarr hæð
Hjalta Skeggjasonar, en annarr
merkir hæð Olafs Tryggvasonar.“
Ari getur einungis
eins prests í för með
þeim Gizuri en hjá
Gunnlaugi era þeir
orðnir sjö. „Svo þegar
til lögbergs er komið,
þá leggja prestar reyk-
elsi á glóð, og verður þá
sú jartein, að ilminn af
því leggur jafnt móti
vindi sem forvindis.
Það þarf varla að geta
þess, að öll þessi sögn
Gunnlaugs og Kristni
sögu um prestana,
messuna, skrúðgöngu
og krossa og loks reyk-
elsi og ilm af því er
helgisögn klerka.“
Ari segir þá Gizur og
Hjalta hafa haldið ræðu á lögbergi.
„En þat es sagt, at þat bæri frá, hve
vel þeir mæltu.“ Kristni saga segir
svo mikla ógn hafa staðið af orðum
þeirra, að engir hafi þorað að mæla
móti þeim. Þessa sögn telur Einar
„nokkurn veginn í sama anda sem
Kristnitakan
Hvað gerðist á Þingvöll-
um, spyr Guðmundur
Kristinsson, þetta sum-
ar fyrir þúsund árum?
sögnin um bændur þá, er vildu and-
æfa kristniboði Ólafs Tryggvasonar
á eynni Mostur, er hann kom í Nor-
eg. Fyrsti ræðumaður kom ekki upp
orði fyrir hósta, annar stamaði og
þriðji varð svo rámur, að enginn
heyrði til hans.
[...]
Lögbergsfundinum lýkur hjá öll-
um heimildarmönnum á því, að hver-
ir að öðram nefndu sér votta, hinir
kristnu menn og hinir heiðnu, og
sögðust úr lögum hverir við aðra.“
Gunnlaugur og Kristni saga skjóta
hér inn sögninni um jarðeldinn í Ölf-
usi „ok renna óðlega ofan at bæ Þór-
odds goða.“ Hann bjó á Hjalla og nú
er vitað að sá bær hefur aldrei verið í
hættu vegna jarðelds. Þaðan er
nokkurra klukkustunda reið á Þing-
völl, og þetta er „piltur“ látinn koma
„hlaupandi", rétt eins og steinsnar sé
þama á milli. Einar segir að þetta
komi eins og fjandinn úr sauðar-
leggnum.
Að lögbergsfundinum loknum,
segir Ari, að kristnir menn hafi beðið
Hall af Síðu að segja upp lög þau, er
kristninni fylgdu. Hann er látinn
leysa sig undan „lögsögu“ þessari
með því að hann „keypti" að Þorgeiri
lögsögumanni, að hann skyldi segja
upp lög íyrir kristna menn, enda þótt
hann væri enn heiðinn.
Gunnlaugur greinir frá þeim skil-
málum, sem Hallur á að hafa sett
Þorgeiri, að allir menn skyldu kristn-
ir vera á Islandi, að óheilög skyldu
vera öll blót, hof og skurðgoð og að
fjörbaugsgarð skyldu varða blót öll.
Einar telur þetta hugsmíð Gunn-
laugs og vera stjómskipulega fjar-
stæðu. „Til þess þurfti lög, en lög-
sögumaður hafði ekki löggjafarvald
heldur lögrétta.“ Telur Einar allt
verða skiljanlegt, ef Hallur og Þor-
geir hafi hvor um sig verið kjörinn
oddviti hvor síns flokks til samninga
um málið.
Eftir þessi „kaup“ Þorgeirs og
Halls segir Ari, að þeir hafi gengið í
búðir og Þorgeir lagzt niður „ok
breiddi feld sinn á sik ok hvíldi þann
dag allan ok nóttina eftir ok mælti
ekki orð.“ Meðan Þorgeir hvíldi þög-
ull undir feldi sínum láta Gunnlaugur
og Kristni saga heiðna menn hafa
ákveðið að eyða trúboðinu með því að
drepa tvo menn úr hveijum fjórð-
ungi til fómar goðunum. Gizur og
Hjalti bregða þá á það ráð, að gefa
guði sínum að „sigurgjöf' tvo hina
beztu menn kristna úr hverjum
landsfjórðungi. Einar segir næsta
ótrúlegt, að Ari og Oddur hefðu ekki
getið þessarar frásagnar um ein-
stakt dæmi mannblóta hér á landi og
bætir við: „Sögn Gunnlaugs og
Kristni sögu um mannblót þessi og
heit er ósvikin klerkasögn, til
ófrægðar heiðnum mönnum, en til
fremdar kristnum."
Að lokum dregur Einar saman
það, sem með vissu og góðum líkind-
um sé vitað um kristnitökuna árið
1000 en segir svo:
,Ari gerir of mikið úr yfirlýsingum
heiðinna manna og kristinna um
lögslit þeirra og telur þær hafa haft
verkanir, sem þær virðast ekki hafa
haft. Því er sögn Ara um lögsögu-
mannskjör Síðu-Halls á misskilningi
byggð og kaup hans við Þorgeir lög-
sögumann rangsögð. Sögnin um legu
Þorgeirs undir feldinum er þjóðsaga.
Ræðu hans á síðari lögbergsfundin-
um hefir Ari samið, og það er mis-
skilningur Ara, að heiðnir menn og
kristnir hafi fyrir fram játazt undir
lög þau, er Þorgeir „segði upp.“ Það
er loks misskilningur Ara, að hin
nýju lög hafi til orðið að lögbergi og
íyrir „uppsögu“ lögsögumanns.
Sögn Ara um Laugardalsför
þeirra Hjalta og Gizurar er mjög
ólíkleg. Sama er um sögn síðari höf-
unda um þingför Brennu-Flosa, um
viðtökur þeirra Gizurar í Landeyjum
og gönguför að Háfi. Sagnir þeirra
um prestana sjö, messuna á Þing-
velli, krossana, skrúðgönguna til lög-
bergs, reykelsið og ilminn af því,
jarðeldinn í Ölfusi, mannblót heið-
ingja og sigurgjafir kristinna manna
og loks um primsigning og skím
þingheims eru allar seinni tíma til-
búningur.“
Höfundur er ríthöfundur og
fyrrverandi bankaféhirðir.
Guðmundur
Kristinsson
Abyrg’ð gagn-
rýnanda lista II
Gagnrýnandinn HaU-
dór Björn Runólfsson
tekur gagnrýni á eigin
verk Ula. Ég gagnrýndi
texta sem hann skrifaði
í Morgunblaðið 5. maí
sl. á bls. 33 um mynd-
listarsýningu. Mér
fannst fagmennsku
hans sem gagnrýnanda
ábótavant og gerði til-
raun tU að sýna fram á
það. Viðbrögð Halldórs
era í Morgunblaðinu 24.
maí: „Þér [ég] tekst
nefnUega ekki að sann-
færa mig eina sekúndu
um að ritmáti þinn
stefni hærra en hver annar stflrænn
leikaraskapur." Það hvarflaði aldrei
að honum að taka gagnrýni sem hann
fékk alvarlega. Ekki í eina sekúndu.
Ég var hinsvegar svo vitlaus að
taka myndhstargagnrýni hans alvar-
lega. Ég vissi nefnUega ekki eftirfar-
andi, og hafði því aldrei gleymt því:
„Hann [ég] gleymir að gagnrýni mín
Gagnrýni
*
Eg gagnrýndi texta
Halldórs um sýningu í
Stöðlakoti, segir Gunn-
ar Hersveinn, vegna
þess að mér fannst hann
ekki faglegur.
er ekki ætluð þeim sem vita og skynja
heldur hinum [lesendur Morgun-
blaðsins?] sem eiga erfitt með að átta
sig á texta og Ust nema fast sé kveðið
að orði.“ (M.ö.o. stílrænn leikara-
skapur sem hinir gagnrýndu eiga
ekki að taka mark á?).
Ég gagnrýndi texta Halldórs um
sýningu í Stöðlakoti vegna þess að
mér fannst hann ekki faglega unninn.
Af svari Halldórs að dæma mistókst
mér algerlega að sýna honum fram á
þetta og því ætla ég að gera aðra tU-
raun. I suma þarf að tyggja hlutina.
Gagnrýni mín fjallar ekki um Ustir,
heldur um gagnrýni sem fag og starf
sem menn vinna. Þótt Halldóri Uki
betur við ruddaskap en háttvísi, ætla
ég ekki að gera honum það tU geðs að
vera dónalegur.
Ef tíl vill finnur Halldór ekki fyrir
ábyrgð, auðmýkt eða virðingu, aðeins
hugsunarlausu hispursleysi? Hann
segir að codex ethicus hafi aldrei ver-
ið smíðaður fyrir gagnrýnendur. Ég
vU benda honum á að slíkar siðaregl-
ur verða gagnrýnendur að setja sér
sjálfir. Auðmýkt og virðing era hins-
vegar of augljósar meginreglur tU að
sjást í „stækkunargleri“. Flestallt
fólk í fagstéttum finnur fyrir ákveðn-
um siðareglum sem það notar sem
hjálpartæki til að vinna verk sín vel.
F’agmaður getur unnið starf sitt vel
eða illa, verk hans era
vond eða góð eða hvorki
fugl né fiskur og verk
hans verða dæmd.
En hvers vegna var
dómur Halldórs ófag-
legur? Svar: Aðal-
ástæðan er sú, að hann
gerir ekki greinarmun.
Hann fer á Utla sýningu
í minnsta sýningarsaln-
um í bænum og fellir í
kjölfarið dóma um að al-
menningur sé smekk-
laus, listamenn smjaðr-
arar og að íslensk
mynd-, nytja-, og skipu-
lagsUst hafi verið óhóf-
leg í myndUkingum og ofstuðluð síð-
ustu áratugi. Fagmaður myndi í
þessu tilfelU sennUega greina sýning-
una, setja hana í samhengi og gefa
lesendum innsýn í leirgerðarUst.
Fagmannleg gagnrýni getur verið
snörp, ekki Ula unnin. Fagmaður
myndi a.m.k. halda sér við efnið. Eða
hvað kemur lesenda, sem ætlar að
fræðast um verk á tUtekinni sýningu í
Stuðlakoti, viðhorf Halldórs til al-
mennings, Ustamanna og menningar-
innar í áratugi, við? Ekkert, að mínu
mati, ekki frekar en viðhorf hans til
Strætisvagna Reykjavíkur.
Ef HaUdór þarf að opna sig gagn-
vart þessu getur hann skrifað aðrar
greinar undir öðram formerkjum á
öðrum vettvangi. Ekki í grein sem
hefur yfirskriftina: „Stöðlakot, Bók-
hlöðustíg. LeirUst - Helga Jóhanns-
dóttir." Halldóri er ftjálst að taka að
sér hlutverk gagnrýnanda þjóðmenn-
ingarinnar frá landnámi ef hann vUl.
Hann má feta í fótspor fyrirmynda
sinna sem hann nefnir 24. maí, en
þær stunduðu aðra tegund af gagn-
rýni. En er það fagmannlegt af Hall-
dóri að blanda því göfuga hlutverki
sínu við það hlutverk að gagnrýna tU-
tekna sýningu?
Mistök Halldórs felast í því að
blanda saman a.m.k. tveimur hlut-
verkum sínum. Hann gerU’ ekki
greinarmun á því hvort hann er að
skrifa um verk einstaklings eða þjóð-
ar, eitt verk eða öU. Orð hans 24. maí
gefa til kynna að hann átti sig heldur
ekki á mismunandi tegundum gagn-
rýni. Gagnrýni hans 5. maí skortir of
margt. Hún var hvorki greinandi eða
uppbyggjandi, aðeins rugUngsleg og
neikvæð.
Halldór tekur gagnrýni minni Ula
og segir að ég sé með sletturekuskap,
gerir ráð fyrir að mér sé illa við al-
varlega gagnrýnendur, ég sé með
falska háttvísi, ég sé haldinn þekking-
arleysi, ég sé gleyminn, afstaða mín
sé tepraleg, ég sé með afsökunartuld-
ur, ég sé með stílrænan leikaraskap,
og að ég sé predikari. Halldór, áttu
erfitt með að halda þér við efnið?
Hvað koma ætlaðir eiginleikar mínir
málinu við? Attu líka erfitt með að
greina á milli verka og persóna?
Höfundur er heimspekingur.
mrnmmrnm

’ 'f-