Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1959, Side 47

GRÖF í ÖRÆFUM
49
sem þá varð. Bærinn var grafinn upp árið 1949, og er honum lýst
í Árb. 1949—5021). Hús eru þar öll ákaflega smá, en veggir þykkir.
Fyrir miðju eru bæjardyr, sitt til hvorrar handar tvö langhús, bað-
stofa til vinstri, en ef til vill eldhús til hægri. f beinu framhaldi
bæjardyra eru göng, og úr þeim er gengið í tvö hús að húsabaki,
en úr baðstofunni var gengið í búrið.
Rúmum 200 árum síðar en Sandártunga fór í eyði eða árið 1896
kom Daníel Bruun að Skriðufelli í Þjórsárdal og teiknaði upp bæ-
inn22). Þá var þar einföld röð af húsum, sem öll sneru göflum fram
á hlaðið (sunnlenzkur bæjarstíll). Vestast var fjós, þá smiðja, bað-
stofa, bæjardyr og búr undir einu þaki, eldhús, heyhlaða, og aust-
ast skemma.
í stuttu máli má rekja sögu bæjarhúsanna í Þjórsárdal þannig:
1 upphafi, um 900, eru byggðir stórir skálar, og líklega einhver
stök hús í nánd. Um miðja 10. öld eru fyrst byggð hús upp að skál-
anum og innangengt í þau. Upp úr 1100 er skálinn enn þungamiðja
bæjarins, en við enda hans er komin stofa og tvö hús, búr og „rennu-
hús“, eru við bakvegg hans og gengið úr skála í þessi hús. Smiðja
og fleiri hús eru enn sérstæð. Nú líða um 600 ár, en þá er komin
ný húsaskipan í Þjórsárdal. Bæjardyr og göng eru komin undir
sérstakt ris og eru að vissu leyti orðin kjarni húsanna og þaðan
er gengið í þau flest. Enn er langhúsastíllinn ráðandi, en húsin
orðin mjög smá, líklega vegna skorts á erlendu timbri í sperrur
og stoðir. 200 árum seinna eru allir bæir í Þjórsárdal í gjörólíkum
stíl, hinum sunnlenzka bæjarstíl, en það byggingarlag var allsráð-
andi sunnanlands í 100 til 200 ár. Þá eru öll langhús horfin og
sömuleiðis göngin, en öll snúa húsin stöfnum frarn á hlaðið. Enn
eru bæjardyrnar að vísu miðja húsanna en hlutverk þeirra hefur
minnkað mjög með hvarfi bakhúsanna allra.
1 þessari byggingarsögu eru tvær bagalegar eyður. Á fyrra tíma-
bilinu, frá 1100 til 1700 breytist skálabærinn í gangabæ, en ef við
fengjum að sjá bæ úr Þjórsárdal t. d. frá 14. öld, má vænta að
hann væri svipaður bænum í Gröf, sé hér á annað borð um jafna
og eðlilega þróun að ræða. Á síðara tímabilinu, frá 1700 til 1900
virðist hinsvegar hafa orðið bylting. Sunnlenzki bæjarstíllinn virð-
ist hafa verið tekinn upp, líklega seint á 18. öld, eftir framandi
fyrirmynd. Hann hefur ekki þróazt á staðnum frá því byggingar-
lagi sem áður var þar.
Tuttugu dögum síðar en Daníel Bruun dró upp myndirnar af
4