Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Qupperneq 17

LOFTUR GUTTORMSSON
sem fór þá á mis við reglulega kennslu gekk raunar ekki undir hin skyldubundnu
vorpróf (Barnafræðsla árin 1916-1920: 12*, Skjöl nr. 476, 478).5 Þetta sýnir að liðlega
tíu árum eftir að fræðslulögin tóku gildi hefur þó nokkur hluti af hverjum
aldursárgangi barna - raunar áberandi stærri í sveitum en bæjum - enn komist
undan opinberri kennslu og jafnvel undan prófum. Þetta hlutfall fór mjög lækkandi
á þriðja áratugnum, nam 9% skólaárið 1930-1931 (Barnafræðsluskýrslur árin 1920-
1966:13).
I öðru lagi ber að hafa hugfast, þegar reynt er að meta vægi heimafræðslu á
tímabilinu, að börn undir tíu ára aldri tóku í nokkrum mæli þátt í hinni opinberu
fræðslu. Skólaárið 1918-19 nam hlutfall þeirra 9,0% af öllum nemendum, skólaárið
1923-1924 6,1% (sbr. Töflu 2). Langflest þeirra tilheyrðu föstum skólum.
Tafla 2 sýnir hve fræðslulögin 1907 höfðu afdrifarík áhrif á aldursskiptingu
nemendahópsins.
Hartnær þriðjungur nemenda var undir tíu ára aldri þegar Guðmundur Finn-
bogason tók saman skýrslu sína í upphafi aldar. Eftir gildistöku fræðslulaganna fór
hlutfall þeirra ekki yfir 10%.6 Þessi mikilvæga breyting stafaði af ýmsum ástæðum.
I fyrsta lagi þrengdist víða rými fyrir börn undir tíu ára aldri eftir því sem
skólasókn eldri barna varð almennari (Jón Þ. Þór 1990:250, Björg Sigurðardóttir
1996 [ópr.]:9—11). I öðru lagi gat nú tíu ára aldursmarkið ráðið því hvort foreldrar
þyrftu að greiða kennslueyri með barni sínu eða ekki (Þorsteinn Víglundsson
1963:133, Anna María Ögmundsdóttir 1981 [ópr.]:7, Anna G. Magnúsdóttir o.fl.
1982 [ópr.]:9, Björg Sigurðardóttir 1996 [ópr.þlO) en áður hafði hann lagst á alla
nemendur, óháð aldri.71 þriðja lagi fækkaði farkennslustöðum mikið á tímabilinu
1903-1914, eða úr 814 í 432 (Guðmundur Finnbogason 1905:14, Barnafræðsla árin
5 Ytri aðstæður (stirð veðrátta, erfiðar samgöngur) og áhugaleysi eða andstaða foreldra/forráðamanna barna
áttu hér mikinn hlut að máli (Skólablaðið 1915 Skjöl nr. 216, 218). Dæmi eru um að slík andstaða hafi
verið yfirunnin með því að börn voru prófuð heima, sjá Skjöl nr. 57. - Á tímabilinu komu til prófs í fræðslu-
héruðum allmiklu fleiri börn en þau sem nutu opinberrar fræðslu (eða liðlega 16% fleiri skólaárin 1909-1910 og
1919-1920). Meginástæðan er sú að í umdæmum, sem héldu ekki uppi opinberri fræðslu, voru haldin próf þótt
mikið vantaði á að öll prófskyld börn skiluðu sér í þau. Utkoman var öfug í föstu skólunum; þar voru skráðir
nemendur öllu fleiri en þeir sem tóku próf (Barnafræðsla árin 1909-1924:10-16, Barnafræðsla árin 1916-1920:
6*-ll*, Bartiafræðsluskýrslur árin 1920-1966:40).
6 Skólaárið 1914-1915 nam hlutfall yngri barna af öllum nemendum í opinberum föstum skólum í landinu, að
Reykjavík einni undanskilinni, 11-12% og 3,6% í farskólum (Barnafræðsla árið 2924-25:10-11, 22-23). í Reykja-
vík gekk þróunin raunar í sömu átt og annars staðar að því leyti að nemendum yngri en tíu ára, sem hlutfalli af
öllum nemendahópnum, fór brátt fækkandi í kjölfar fræðslulaganna. Frá árinu 1913 var vegna plássleysis og af
sparnaðarástæðum hætt að taka börn yngri en átta ára í Miðbæjarskólann (Skólablaðið 1913 (7,10):157-158,
Kristín Indriðadóttir 1995:18). Skólaárin fimm frá 1908-1909 til 1912-1913 nam hlutfall nemenda yngri en tíu
ára 32,5% að meðaltali en skólaárin þrjú frá 1923-1924 til 1925-1926 aðeins 15,0% (Mentamálanefndarálit
1921-1922 IV, Fylgiskjal 11:8, Skýrsla utn Barnaskóla Reykjavíkur 2925:2-3). Fyrsta skólaárið eftir gildistöku
fræðslulaganna 1926 færðist hlutfallið aftur á móti upp í 25,5% (Skýrsla utn Barnaskóla Reykjavíkur 1927:2-3). -
Um báða einkaskólana í Reykjavík, Landakotsskóla og Barna- og unglingaskóla Ásgríms Magnússonar, gildir
að nemendur undir tíu ára aldri voru þar (um 1920) hlutfallslega miklu fleiri en í Miðbæjarskólanum (Barna-
fræðsluskýrslur árin 2920-2966:16-17, Guðlaug Teitsdóttir 1980 [ópr.j:17).
7 Mjög var misjafnt eftir bæjar- og sveitarfélögum hvort þau nýttu sér heimild laga til að innheimta kennslueyri
af foreldrum yngri barna sem nutu opinberrar fræðslu. í fræðsluhéruðum tíðkaðist það í mjög litlum mæli á
öðrum áratug aldarinnar, ólíkt því sem átti sér stað í Reykjavík og ýmsum kauptúnum (Barnafræðsla árin
2926-20:14-15,26-27, Helga Gísladóttir, Sesselja Kristinsdóttir 1981 [ópr.]:9-10).
15