Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Qupperneq 109

RAGNHUDUR BJARNADÓTTIR
í flestum nýlegum kennslubókum í sálarfræði, m.a. þeim sem notaðar eru á
námskeiðinu í þróunarsálarfræði, er fjallað sérstaklega um þróun „kynferðisvit-
undar" (gender identity, konsidentitet), enda litið svo á að hún sé órjúfanlega samofin
sjálfsvitundinni (sjá m.a. Bee 1995:301-312, Evenshaug og Hallen 1991:247-260,
Imsen 1991:129-143). Samkvæmt þessum heimildum felst kynferðisvitund einstakl-
inga í vitneskju þeirra um hvers kyns þeir eru, í hugmyndum um hvernig þeir eigi
að hegða sér og hvers vænst sé af þeim með hliðsjón af kynferði þeirra og einnig í
flóknum tilfinningum, eins og sjálfstrausti eða vanmætti, stolti eða skömm, sem
þeir tengja við kynferði sitt. I þessum bókum er annars vegar vitnað í rannsóknir og
hins vegar lögð áhersla á að skýra þróun kynferðisvitundar og kynbundinnar hegð-
unar í ljósi helstu kenninga í þróunarsálarfræði. Fæstir fræðimenn afneita því að
meðfæddur líffræðilegur munur hafi áhrif á þetta þróunarferli. Engu að síður
bendir menningarlegur munur, einstaklingsmunur og sögulegar staðreyndir til
þess að áhrif umhverfis séu óumdeilanleg.
í kenningum, sem teljast til djúpsálarfræði, er lögð áhersla á að þróun sjálfs-
vitundar og jafnframt kynferðisvitundar sé ómeðvitað ferli, og er hugtakið samsömun
notað til að lýsa því flókna ferli sem þróun kynferðisvitundar er. Kenning Freuds um
það hvernig drengurinn samsamast föður sínum vegna ástar á móðurinni (og stúlkan
móður sinni) er mjög þekkt. Lítið er vitnað í þessa lýsingu Freuds í fyrrgreindum
kennslubókum, en aðallega tekið mið af síðari tíma kenningum djúpsálarfræðinnar.
Þar er lögð áhersla á að þróun sjálfsvitundar sé háð þeim tengslum sem barnið
myndar við foreldra sína, einkum á fyrstu æviárunum, og því hvernig sjálfstæðis-
baráttan fer fram. Barnið greinir sig smám saman frá öðrum, áttar sig á því að vilji,
þarfir og tilfinningar þess annars vegar og uppalenda hins vegar fara ekki alltaf
saman, finnur jafnframt fyrir eigin sérkennum, og lærir, þegar vel tekst til, að treysta
sjálfu sér og öðrum. Samtímis er það háð öðrum og samsamast ómeðvitað viðhorf-
um, talsmáta og hegðun þeirra sem það myndar náin tengsl við. Barnið finnur ekki
aðeins til samsemdar með ákveðnum einstaklingum heldur einnig með hópum - „við
eigum eitthvað sameiginlegt" - enda þótt við séum ólíkir einstaklingar. Auk þess að
upplifa allar þær innri tilfinningar sem tengjast því að vera „kynvera" skynjar barnið
- og síðar unglingurinn - að það tilheyrir ákveðnum hópi fólks af sama kyni.
Samkvæmt kenningum Eriks H. Eriksons er „heildstætt aðgreint sjálf" (identity), eða
persónulegur stöðugleiki, æðsta markmið þeirrar þróunar sjálfsvitundar sem fram fer
á unglingsárum (sjá fyrrgreint lesefni, einkum Imsen 1991) þar sem aðgreiningarferlið
er talið skipta sköpum um hvernig til tekst. Hugmyndir Eriksons hafa á síðari tímum
verið mjög gagnrýndar af Carol Gilligan, en hún lítur svo á að sveigjanleiki og sú
nánd eða umhyggja, sem talin er sterkari þráður í sjálfsvitundarþróun stúlkna en
drengja, skipti ekki síður sköpum um það hversu þroskuð sjálfsvitundin er en sá
stöðugleiki sem Erikson leggur áherslu á (sjá m.a. Guðnýju Guðbjörnsdóttur
1994a:142-145). Hugmyndir Nancy Chodorof hafa vakið töluverða athygli, en hún
hefur fjallað um þau áhrif sem það hefur á bæði stúlkur og drengi að mæður eru
fremur en feður í uppeldishlutverki. Hún telur m.a. að samsömun stúlkna við mæður
sínar skýri það að umönnunarhlutverk kvenna erfist milli kynslóða og hafi áhrif á
kynferðisvitund þeirra (sama rit bls. 184, Simonson og Illeris 1989:89-94).
107