Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1938, Blaðsíða 24

22
hugprýði cr einmitt í því fólgin, að lialda því frain, sem
maður telur rétt og gott, og fvlgja því fram til liins ýtrasta.
10. Siðavit, samvizka og góður vilji. En hvað er rétt og
livað er gott? Um það verða 'menn sennilega seint sammála.
Rétt mun þó venjulegasl það talið, er kemur heim við ein-
hverja almennt viðurkennda reglu eða siðaboð; en gott yfir-
leitt það talið, er getur orðið sjálfum manni og öðrum til
heilla bæði í bráð og lengd. Og þó getur maður þurft að
lórna sjálfum sér og hagsmunum sínum fyrir það, sem gott
er talið. Um samvizku manna og siðavil hefir mjög verið
deilt á ýmsum tínnun. Samvizkan hefir verið nefnd guðs-
röddin í brjósti manns, en nú er liún frekar talin meðvit-
und hins æðra og göfugra sjálfs, er alið hefir verið upp í
manni, um áform, hvatir og freistingar hins óæðra sjálfs
og umvandanir hins æðra sjálfs út af því. Siðavitið hefir og
verið talið meðfætt og af guði gefið, en nú er frekar litið á
það sem árangurinn af siðfræðslu foreldra og annarra i
uppvextinum. En hvað sem því líður, þá er siðavitið í því
fólgið, að vita sem gleggstan greinarnnm góðs og ills og vita,
hvernig manni beri helzt að brevta í hverju einstöku falli.
Viti maður það, kemur til kasta hins góða vilja um að fram-
kvæma það eða brevta eftir því, sem maður telur gott og
rétt. En er þá viljinn nokkurs megnugur, og á livern hátt
kemur liann áformum sínum í framkvæmd?
11. Viljinn. Til skamms tíma hafa tvær viljakenningar
barizt um völdin, á annan bóginn fríviljakenningin
(indeterminismus), en á hinn bóginn n a u ð u n g a r k e n n -
ingin (determinismus), um að allt sé ófrávikjanlegum or-
sökuní háð. En hvorug þessara kenninga er rétl; því að með
lífverunum hefir mvndazt hæfileikinn til þess að velja og'
hafna eftir sjálfsvild sinni. S j á 1 f r æð i ske n ni ngi n
(autoboulia) mun þvi vera sönnu næst, að því er lil manns-
ins kemur, það að hann geti valið og hafnað eftir sjálfsvild
sinni og sett sér ný og ný markmið, en verði þó jafnan að
nota orsakasamhengið í náttúrunni og mannlífinu sem tæki
til þess að ná markmiðum síniim með. Sjálfræðiskenningin
er því eins konar hil beggja milli fríviljans, sem alls ekki er
til, og nauðungarkenningarinnar, orsakasamhengis þess, er
í náttúrunni ríkir.
12. Samlífs- og félagsdvggðir. Þá er maðurinn hefir aflað
sér þeirra siðferðilegu eiginleika, er að ofan greinir, hóf-
slillingar, hugprýði, nægilegs siðavits og góðs vilja til þess