Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1938, Blaðsíða 18
16
tilhneigingum, sem það fram eftir öllum aldri hefir litla eða
enga stjórn á. Loks fæðist það, eins og kunnugt er, sem sið-
ferðilegur og andlegur óviti, sem hvorki veit i þenna heim
né annan, en smávitkast undir handleiðslu foreldra sinna og
íræðara. Það mætti og segja, að harnið væri siðlaust og
agalaust í uppliafi vega sinna, ef vér kysum ekki fremur að
kalla það blessaðan saklevsing, er vissi ekki, hvernig það
ætti að liaga sér. En foreldrar barnsins og' fræðarar taka fljótt
að aga það og siða og segja því, hvað það eigi að gera og
livað það megi ekki gera, og á því gengur svo meira eða
minna öll bernsku- og æskuárin. Barninu er innrætt, hvernig
j>að ætti helzt að vera og hvernig það ætti að Iiaga sér; á
liinn bóginn er því oft álasað fyrir, hvernig það sé eða hvernig
það hafi breytt og' hótað refsingu fyrir, ef það endurtaki sig.
En fvi'ir allar þessar fortölur og yfirlestra myndast eins konar
klofnun í sálarlíf barnsins i svonefnt æðra sjálf (ideal
Self) og bið óæðra, raunverulega sjálf (real Self).
Ilið æðra sjálf segir barninu fyrir um, hvernig það ætti að
breyta, og við það vaknar s k y 1 d u t i 1 f i n n i n g þess. En
hið óæðra sjálf kýs frekar að fara eftir sínum ósjálfráðu til-
lmeigingum og Ijúfu freistingum. Yið þetta myndast tog-
streitan og' h v a t ab ar á 11 an milli liins æðra og óæðra
sjálfs, sem oft getur haldizt ævilangt og er til lykta leidd í
livert sinn með mjög misgóðum árangri, en af því leiðir
ýmist góða eða vonda samvizku. En svo getur farið
og verður sem betur fer stundum svo, að hið æðra og óæðra
sjálf fellst í faðma, annað hvort þannig, að hið óæðra sjálf
hefur sig upp til þess æðra eða hið æðra sjálf fellir sig
smámsaman við hið óæðra og þá fellur allt í Ijúfa löð.
Manninum fer þá ýmist fyrir áhuga eða samvizkusama
ástundun eða hvortveggja að verða það ljúft, er honum var
áður nokkuð um geð, en taldi sér þó skylt að gera, m. ö. o.
skyldan er orðin að dyggð, er Iiann úr því rækir af fúsum
og frjálsum vilja.
3. Uppeldisleg' og siðferðileg vandamál. Þótt eklci sé lengra
komið, renna nú upp fyrir manni ýmis uppeldisleg og sið-
ferðileg vandamál. Hvað er t. d. erft og hvað áunnið í líf-
inu? Og livort er unnt að breyta eða bæta úr illum erfðum
eða ekki? Er yfirleitt unnt, með mannrækt eða einbverju
því líku, að breyta manninum til hins hetra? — Þetta eru,
eins og menn sjá, atlivglisverðar og' afdrifaríkar spurningar
eftir því, hvort svörin við þeim verða játandi eða neitandi.