Andvari - 01.06.2011, Blaðsíða 96

94
ÁSTA KRISTÍN BENEDIKTSDÓTTIR
ANDVARI
söguna á sínum tíma kom ekki öllum saman um hver viðmælandi sóparans
væri. Sveinn Skorri Höskuldsson (1969:152) sagði að bókin væri „öll langt ein-
tal eða samtal söguhetjunnar við lesanda" en Erlendur Jónsson (1968:14) sagði
um frásögn sóparans að það sé „látið sem hann tali við annan aðila (samvizku
sína?), er lítur tortryggnari augum á hlutina“. Svava Jakobsdóttir (1969:251)
áleit að viðmælandinn væri „vitaskuld fyrst og fremst hlustandi, og þannig
að nokkru leyti staðgengill lesanda" og Ólafur Jónsson (1968:6) taldi hann
einnig vera „staðgengil lesandans". Ólafur er raunar einn þeirra fáu ritdómara
sem virðist hafa haft áhuga á tilraunum Jakobínu með frásagnaraðferð á þeim
tíma þegar bækur hennar komu út og honum fannst form Snörunnar einkar
áhugavert. Honum þótti dramatíska eintalsformið gera „söguna sem nákomn-
asta lesandanum, knýja hann til afstöðu, þátttöku í þeirri viðræðu sem þar fer
fram“ (Ólafur Jónsson 1968:6). Fleiri hafa síðar verið sammála honum um
að formið sé ágengt gagnvart lesandanum, til dæmis Dagný Kristjánsdóttir
(2006:633) sem segir í umfjöllun sinni í íslenskri bókmenntasögu: „Þar sem
sögumaðurinn talar stöðugt við félaga sinn í annarri persónu finnst lesanda
eins og hann sé að hlusta á mann tala í síma og liggi þannig á hleri en það er
afar sjaldgæft, ágengt og óþægilegt form frásagnar.“
Ljóst er af þessum tilvitnunum að ekki skynja allir lesendur eins hvert
sóparinn beinir orðum sínum. Ef Snaran er lesin gaumgæfilega kemur í ljós
að hann ávarpar persónu sem er inni í söguheiminum með honum og er stödd
í sömu verksmiðju. Lesandinn veit að viðmælandinn sópar gólf, svarar sögu-
manninum og andmælir honum jafnvel. Meira veit lesandinn í raun ekki og
þótt hann telji sig vita þetta er alls ekki skrýtið að sumum geti fundist ávarp
sóparans beinast að samvisku sóparans sjálfs eða jafnvel til lesandans sem
heldur á bókinni. Dramatískt eintal sem er annar hluti samtals getur hæglega
minnt á 2. persónu frásögn - þ.e. frásögn þar sem fornafnið þú vísar til
aðalpersónunnar - því ekki er alltaf ljóst hvert ávarpinu er beint, hvort eða
hvenær sögupersóna, lesandinn eða sögumaðurinn sjálfur er ávarpaður.9 Til
samanburðar má benda á smásögu Halldórs Stefánssonar, „Önnur persóna
eintölu“ sem birtist fyrst á prenti árið 1937, en hún er ávarp sögumanns til
ónafngreinds manns:
Þú lokar útidyrahurðinni á húsi þínu og gengur út á götuna, lítur snöggvast til baka og
virðir fyrir þér með velþóknun framhliðina á þessu fallega einbýlishúsi, sem þú hefur
látið byggja þér í samræmi við þínar núverandi óskir og kröfur þær, sem þú nú orðið
gerir til lífsins og lífið gerir til þín. (Halldór Stefánsson 1989:316)
Sögumaðurinn er ekki í neinum gagnvirkum tengslum við umhverfi sitt á frá-
sagnartímanum heldur stendur fyrir utan frásögnina og viðmælandinn svarar
honum ekki. Þar af leiðandi er sagan tæplega dramatískt eintal en um það er
þó erfitt að dæma. Framan af er ekki ljóst hvert ávarp sögumannsins beinist,