Hugur - 01.01.2008, Page 57

Siðferði, hugsun og ímyndunarafl
55
meðvitaðan hátt gerí manninn og heiminn betri. Þetta er forsenda allrar menningar,
allrar viðleitni til að gera sjálfan sig og samfélag sitt á einhvern hátt fiillkomnara
en það er. Af þessu leiðir að siðferðileg hugsun er gjarnan írónísk eða tvísæ á þann
hátt sem birtist til dæmis í eftirfarandi orðum Immanúels Kant:
Maður þarf alls ekki að vera fjandmaður dyggðarinnar heldur einungis að
vera yfirvegaður athugandi, sem villist ekki á hinni eindregnustu ósk eftir
hinu góða og því að hún rætist, til að draga stundum í efa [...] að í
rauninni fyrirfinnist sönn dyggð í veröldinni. Og hér getur ekkert verndað
okkur gegn því að bregðast algerlega Hugmyndum okkar um skyldu né
varðveitt í sálinni grundaða virðingu fyrir lögmáli skyldunnar nema skýr
sannfæring um að jafnvel þótt aldrei hafi verið unnin verk af svo hreinum
hvötum, þá sé ekki verið að spyrja um það hér, hvort eitthvað hefur átt sér
stað eða ekki, heldur hitt, hvort skynsemin ein og óháð öllum staðreyndum
býður hvað gera skuli.'6
Réttlát breytni er áhætta og stökk út í óvissuna. Við höfum enga tryggingu eða
sönnun fyrir því að hún sé eða muni nokkurn tíma verða gerleg. Við getum, að
dómi Kants, ekki einu sinni vitað hvort við breytum sjálf af virðingu við siða-
lögmáhð eða hvort hvötin að breytni okkar er „það kæra sjálf sem enginn friður
er fyrir“17. Kant virðist segja okkur að allt sem við vitum í krafti veraldlegs raunsæis
og hyggjuvits okkar mæli gegn því að siðferðileg breytni sé til: „Það er af [því kæra
sjálfi] sem allar athafnir okkar ráðast, ekki hinu stranga boði skyldunnar“'8. En það
er fjarri Kant að fyllast vonleysi eða kaldhæðni af þessum sökum. Öðru nær. Efinn
um hið góða, hvort það er til eða hefur einhver áhrif, er einfaldlega hluti af mann-
legu lífi í heimi fyrirbæranna. Hann á ekki að draga úr okkur kjarkinn heldur
stappa í okkur stálinu. Hann á að treysta hollustu okkur við hugmyndina um
skyldu og virðingu fyrir rödd skynseminnar. Við verðum að grundvalla líf okkar á
hugmynd sem skynsemin er ófær um að sanna, en getur aðeins sýnt fram á að er
möguleg. Hvað sem sanngildi hennar líður hefur hún ómetanlegt gildi vegna þess
að hún laðar fram það besta í manninum. Hún mótar mennina og verður óaðskilj-
anlegur hluti af því hverjir þeir eru, og gerir þeim um leið mögulegt að lifa af krafti
og styrk jafnvel í erfiðum kringumstæðum. Þannig má með vissum hætti segja að
maðurinn skapi sjálfan sig og líf sitt með hugmyndum sínum og ímyndunarafli,
eða með orðum Iris Murdoch: „Maðurinn er vera sem gerir mynd af sjálfum sér
og tekur svo að líkjast myndinni“.19
Fátt í löngunar- og tilfinningalífi okkar er ósnortið, hvort sem er til böls eða
blessunar, af hæfileikanum til að sjá hvað gæti verið. Sem félagsvera er maðurinn
Sjá Immanuel Kant, Grundvöllur að frumspeki sið/egrar breytni, þýð. Guðmundur Heiðar Frí-
mannsson, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag 2003, s. 119.
l7 Sama rit, s. 119.
■8 Sama rit, s. 119.
:9 Iris Murdoch, „Metaphysics and Ethics" í Existentia/ists andMystics, New York: Penguin 1997,
s.75.