Hugur - 01.01.2008, Page 69

Siðferði, hugsun og ímyndunarafl
67
fyrir okkur, hreyfir ekki lengur við okkur, og birtist þar af leiðandi ekki í fari okkar;
í því hvað og hvernig við hugsum, tölum og komum fram hvert við annað. Sið-
ferðileg þekking er ekki fólgin í því einu að þekkja staðreyndir með „höfðinu“ eins
og við þekkjum tölfræðilegar upplýsingar eða vísindalegar staðreyndir. Hún er
fólgin í dýpri viðurkenningu ogjátningu á mennsku okkar og því sem mótar og
skilyrðir hana.4i Diamond bendir í þessu sambandi á að metnaður Dickens sé að
vera lesendum sínum, okkur Scrooge-unum, andi hinna ókomnu jóla: „Hann
myndi, ef hann gæti, leiða okkur inn í okkar eigið grafhýsi, koma okkur í skilning
um þörf okkar fyrir að einhver segði um okkur að hann eða hún var mér góð(ur)
á einn eða annan hátt“ (51). I augum Dickens helst slík viðurkenning á eigin
mennsku í hendur við möguleika fólks á að lifa vel; geta glaðst yfir gæðum lífsins,
geta reiðst ranglæti, geta auðsýnt samúð, geta opnað „harðlæst hjörtu sín til fulls
og líta á þá sem minna mega sín sem förunauta á ferð sinni til grafarinnar“.43
Þessi sýn á tengslin milli sjálfsskilnings okkar og getu okkar til að bregðast við
sjálfúm okkur og öðrum af réttlæti og samúð heför að sjálfsögðu mikla þýðingu
fyrir hugmyndir okkar um siðferðilegri hugsun. Hún gefúr til kynna að siðferðileg
hugsun sé að verulegu leyti viðleitni til að öðlast lifandi skilning og viðurkenningu
á því hvers konar verur við erum og þýðingu alls þess sem markar og mótar mann-
lega tilvist; ekki síst á lífinu sjálfú, dauðanum, áhrifum tímans, fallvaltleikanum,
hamingjunni, mannlegum ófullkomleika, líkamleikanum, frelsinu, og svo fram-
vegis. Siðferðileg hugsun er fólgin í því að öðlast æ dýpri skilning á þýðingu þess
að vera manneskja, ofúrseld mannlegum takmörkunum og möguleikum. Þetta er
í sjálfú sér óendanlegt verkefni og miklu dýpra en svo að ein manneskja geti nokk-
urn tíma komist til botns í því. I þeim skilningi hlýtur veruleikinn að birtast okkur
sem ráðgáta eða ómæli sem við getum aldrei þekkt nema að hluta. En þótt skiln-
ingur okkar á mannlegri tilvist verði alltaf takmarkaður er samt eitt og annað sem
við getum hugsað um, skerpt skilning okkar á og dýpkað í vitund okkar. Um-
hugsunarvert er í þessu samhengi að líkt og Mary Anne Warren hefúr nútíma
siðfræði löngum hneigst til að miða hugsun sína við einhverja tiltekna eiginleika
manneskjunnar sem taldir eru hafa sérstöðu. Skrif Warren eru með vissum hætti
hluti af hefð sem nær að minnsta kosti aftur til upphafsmanna nytjastefnunnar og
Immanúels Kant; nytjastefnumenn leggja hæfileikann til að finna til ánægju og
sársauka til grundvallar kenningu sinni, og Kant grundvallar kenningu sína á
skynsemi. Hugsuðir sem skipa sér undir merki beggja þessara hugmyndahefða
geta hjálpað okkur að sjá mikilvægi þessara eiginleika. Enginn vafi er til dæmis á
því að Kant hjálpar okkur að skilja þýðingu þess að menn eru skynsemisverur sem
búa yfir hæfileika til að taka sjálfstæðar ákvarðanir og breyta af skyldu. Líta má á
siðfræðikenningu hans í Grundvelli að frumspeki siðlegrar breytni sem eina sam-
fellda tilraun til að leiða okkur fyrir sjónir og gera lifandi fyrir okkur þá staðreynd
42 Róbert H. Haraldsson fjallar víða í skrifum sínum um náskylda hugsun, nefnilega vanda
þess og mikilvægi að tileinka sér skoðun, hugmynd eða lífssýn og gera hana að sínu hjartans
máli. Sjá Tveggja manna tal, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag 2001; og Frjdlsir andar.
Ótímabœrar hug/eiðingar um sann/eika, siðferði og trú, Revkjavík: Háskólaútgáfan 2004.
43 Charles Ðickens,Jó/adraumur, s. 16.